نقش بادشکن سنجد در احیای اراضی کشاورزی و زیستگاه های حیات وحش

به گزارش سایت خبری پُرسون، وحیدرضا شادفر کارشناس ارشد منابع طبیعی در سلسله گزارش و یادداشت های دلسوزانه خود اینبار به سراغ احیای اراضی کشاورزی با درختان سنجد و نقش بادشکن سنجد رفته است که انصافا با خواندن آن نقش بی بدیل و موثر درختان سنجد در زیستگاه ها و باغات و محصولات کشاورزی را مشاهده خواهید کرد. با هم میخوانیم، این کارشناس ارشد منابع طبیعی دلسوزانه و علمی نوشته است:

سال قبل مؤسسه تحقیقات خاک و آب- نسبت به مصرف کم‌ کود و فقر خاک‌های کشاورزی به لحاظ عدم وجود مواد مغذی هشدار داد. میزان کود مورد نیاز اراضی کشاورزی کشور سالانه حدود ۵ میلیون تن برآورد شده بود که نزدیک به ۴.۵ میلیون تن آن را کودهای نیتروژن، پتاسه و فسفاته تشکیل می‌دهند، میزان فسفر حدود ۷۰ % و میزان پتاسیم حدود 50 % خاک‌های کشاورزی، کمتر از حد بحرانی است!.

گذشته از آسیب های زیست محیطی، ناشی از مصرف بی رویه کودهای شیمیایی، آلودگی ها و بعضاً برگشت میوه و محصولات صادر شده (بدلیل آلودگی بیش از حد استاندارد) موضوع را پیچیده تر کرد.

می دانید که کمبود نیتروژن (N) یکی از عوامل محدود کننده اصلی رشد و تولید در گیاهان است و تأثیر قابل‌توجهی بر تولید زیست توده گیاهی دارد. استفاده بی رویه از کودهای نیتروژن باعث آلودگی محیط زیست می شود. شسته شدن نیترات (NO3-) از خاک، باعث آلودگی آب های زیرزمینی می گردد.

بعضاً مصرف بی رویه کودهای فسفاته نیز می تواند، سبب بروز معضلات و مشکلاتی گردد، کارشناسان معتقدند: "پرداخت یارانه به کودهای نیتروژنه و فسفاته باعث شده بیش از 90 % کودهای مصرفی در مزارع گندم، صرفاً به این نوع کودها اختصاص یابد و کشاورزان از کودهای مورد نیاز محصول، مانند روی غافل بمانند، با مصرف غیراصولی کودهای فسفاته، غلظت اسید فیتیک، در گندم های تولیدی افزایش یافته که این امر مانع از جذب کلسیم، منیزیم، روی و آهن در دستگاه گوارش شده و سلامت انسان و بهتر عرض کنم سلامت آحاد ملت ایران، به مخاطره افتاده است.

کشت و کار مبتنی بر استفاده از کودهای شیمیایی، بدلیل آلوده کردن محیط زیست و همچنین اثرات باقیمانده آن در بافت گیاهی، دلیلی است که توجه بسیاری به استفاده از سیستم های ارگانیک، معطوف و کودهای بیولوژیک بعنوان رکن اصلی زراعت و کشت ارگانیک مورد توجه قرار گرفته اند.

یکی از مهمترین انواع کودهای بیولوژیک، تلقیح قارچ های میکروریزاست، این قارچ ها از طریق افزایش جذب عناصر غذایی، مدیریت بهتر رطوبت در گیاه و افزایش مقاومت گیاه بعوامل بیماریزا منجر به افزایش رشد، افزایش عملکرد و حتی افزایش میزان ماده مؤثره یا اسانس در گیاهان دارویی می شوند که البته تهیه این نوع کودها، باهمه مزایایی که دارند، اما شاید برای همگان میسر نباشد!

از سویی محدودیت منابع آب و کاهش بارندگی در کشور، توجه بیشتر به گیاهان بومی، بویژه انواع مقاوم به خشکی و شوری را طلب می کند، یکی از این گیاهان که از مفیدترین گیاهان دارویی است و بعنوان گونه ای اکتینوریزال، با ایجاد همزیستی، نقش ارزشمندی در کشاورزی و محیط زیست دارد درختان سنجد هستند.

درختان سنجد با همزیستی، در افزایش تولید و افزایش اسانس در مزارع گیاهان دارویی، بعنوان کود زیستی، سالهاست که در قالب احداث بادشکن، نقش ایفا می کند، با احداث بادشکن پیرامون مزارع، باغ ها، زمین های کشاورزی و دیمزارها می توان به راحتی از استفاده بیرویه کودهای شیمیایی جلوگیری و بر معضلات زیستی فائق آمد."یک دهه قبل مرکز غذا و مولکول های زیستی، دانشگاه ملی تایوان، درخت سنجد را بعنوان یک کود بیولوژیک عامل فعال زیست محیطی و بسیار مؤثر معرفی کرده است"

کاشت گونه‌های تثبیت‌کننده نیتروژن، در اراضی کم بازده، یا کاشت آن‌ها در کنار محصولات دیگر در قالب بادشکن، یک روش معمول برای افزایش تولید و افزایش بهره‌وری است. سنجد با ریشه های جانبی، می تواند تعداد بسیاری ندول (rhizobia ) تولید کند و با تثبیت ازت، سبب حاصلخیزی خاک گردد.

درختان سنجد علاوه بر افزودن مقدار قابل‌توجهی مواد آلی و ازت به خاک، بخصوص از طریق ریزش برگ‌ها، از نظر اقتصادی نیز بسیار حائز اهمیت است، خصوصاً در خاک‌های فقیر و فرسوده.

در آمریکا، کانادا، چین، مصر، پاکستان، ازبکستان، تونس، رومانی، آرژانتین و ... از گونه سنجد درقالب بادشکن های چندمنظوره در اطراف مزارع، بمنظور حفاظت از زمین‌های زراعی، افزایش تولید محصول، کاهش مصرف و افزایش بهره وری آب و... استفاده شایانی شده است.

در مطالعه ای که توسط Gaddis 2008 بر روی خاک درختان سنجد انجام شد، نتایج نشان داد که درختان سنجد در منطقه مورد مطالعه باعث افزایش نیتروژن خاک شده اند.

همچنین 40 سال قبل، با انجام طرحی که توسط دکتر j. Dwanson رئیس دپارتمان جنگلداری دانشگاه ایلینویز به مورد اجرا گذاشته شد، کاشتن درختان جوان گردو (که بسیار ازت دوست هستند) بین درختان سنجد (که تثبیت کننده ازت خاک هستند) سبب گردید، بطور غیرقابل تصوری رشد درختان گردو را افزایش داده و کمیت و کیفیت محصول گردو را چند برابر نماید.

گیاه‌شناسان از 350 هزار گونه گیاهی شناخته شده (دانش بشری) فقط تعداد 190 گونه از گیاهان که قادر به تثبیت نیتروژن هوا هستند را ثبت کرده اند که درختان سنجد جزو برترین های این گروه است.

در بحث سلامت محصول، بویژه باقیمانده نیترات، کادمیوم، سرب، آرسنیک و کاهش عناصر سنگین نیز نقش بادشکن ها با گونه سنجد، در حوزه بیولوژیک خاک، قابل تأمل و بسیار چشمگیر است، تا جایی که به بادشکن ها، سدهای زیست- زمین شیمیایی مؤثری در کنترل پراکنش آلاینده ها و یون های غیرآلی نام برده می شود.

یکی از کارهای تحقیقاتی مهم در این راستا، جنگلکاری با استفاده از درختان (N2-fixing) (NFTs) بعنوان گزینه ای زیست محیطی، در احیاء خاک مزارع شور در آمودریا ازبکستان است که جهت دستیابی به وضعیت حاصلخیزی خاکهای شور درجهت افزایش راندمان محصول و سود بیشتر کشاورزان انجام شد. نتیجه اینکه جنگلکاری با گونه های درختی تثبیت کننده N2 گونه اکتینوریزال سنجد مزایای زیست محیطی و اقتصادی زیادی دربرداشت ازجمله:

(1) افزایش رشد نونهال ها و کمک به سیستم خاک- از طریق افزایش تثبیت N2 .

(2) افزایش ظرفیت تولیدی مناطق تخریب شده.

(3) بهبود تغذیه دام ها، با تکمیل خوراک رایج و با کیفیت و ارزان.

(4) کاهش فشار بر چراگاه های طبیعی و مراتع منطقه.

دومین تحقیقات مشابه، در منطقه خوارزم ازبکستان بود. تغییر اقلیم، خشکسالی، فرسایش خاک، پدیده آلبیدو، تبخیر شدید و ... منجر به خشک شدن آب دریاچه آرال و بیابانزایی در منطقه مجاور شد و بستر خشک دریای آرال، به یکی از منابع اصلی فعال باد و کانون فرسایش تبدیل گردید. درختان بصورت بادشکن، اطراف مزارع و در امتداد کانال ها، ترویج و کاشته شدند، درختان سنجد، عمدتاً برای انجام عملکردهای زیست محیطی، تثبیت ازت و بهبود فسفر خاک، بعنوان یک کود بیولوژیک و مؤثر با حفاظت از مزارع و جلوگیری از بیابانزایی، در حاشیه واحه خوارزم با موفقیت عمل کردند و سبب حاصلخیزی خاک شد.

سنجد یک درخت مهم زیست محیطی است، بعنوان پوشش گیاهی در اقالیم خشک عمل می کند. هم بعنوان یک گیاه دارویی مهم در ایران، آسیا و اوراسیا شناخته می شود. مهمترین مزایای درختان سنجد سریع الرشد بودن و زودبازده بودن آن است.

هدف برجسته کردن کاربردهای چندگانه سنجد، بویژه در احیای مراتع و عرصه های جنگلی است. سنجد گونه ای جنگلی، باغی، دارویی و نیز گونه ای مرتعی است که خصوصاً در بحث سلامت دام (سبک و سنگین) بسیار نقش آفرین است (دفع بیماری های پوستی و جلدی- دفع انگل)

گونه ای برای جنگلکاری در عرصه های تخریب شده، بویژه مناطق آسیب دیده از تغییر اقلیم، شوری و خشکسالی حتی در برابر یخبندان است و باتوجه به تمایل سنجد به گسترش در خاک های فقیر می توان گفت توسعه کاشت این گونه، خصوصاً مناطقی که تحت تأثیر فرسایش خاک قرارگرفته‌اند، بیش از حد ضروری است.

گرچه در تمام دنیا، گونه سنجد جزو گونه های جنگلی است، مانند جنگل‌های مخلوط Populus Elaeagnus یا Tamarix-Elaeagnus توده‌های تحت سلطه E. angustifolia و Haloxylon و جنگل بلوط و سنجد رومانی و این بخاطر این است که سنجد می تواند طیف گسترده ای از شرایط محیطی را تحمل کند و اینکه تقریباً درهر نوع خاکی می تواند رشد کند.

مدیریت مراتع با گونه سنجد:

حمایت از قانون جنگلداری سال 1923 در جنگلکاری دشت بزرگ، اعلام نمودند که " کاشت گونه سنجد در جنگلکاری در خاک شور بسیار با اهمیت و ضروری است". سنجد بطور گسترده در محیط های بومی بعنوان جنگل حاشیه (بادشکن یا پرچین) کاشته شد. دانشمندان در بررسی خود اشاره کردند که در دهه 50 میلادی گسترش و کاشت سنجد و نقش مهم آن در مراتع خشک را می توان بخوبی مشاهده کرد. از دهه 1970 با تأکید بر نقش درختان سنجد، در مدیریت حیات وحش نیز بعنوان یکی از ویژگی های سنجد با ثبات تا امروز ادامه دارد. محققان دریافتندکه درختان سنجد می توانند یک پایه علوفه اضافی برای چرای گوسفندان فراهم کنند، سهولت در پایداری مراتع و غنی تر بودن خاک مناطق سنجدکاری شده از نظر نیتروژن، روی و فسفر از نتایج تجزیه خاک بدست آمد. علاوه بر قانون جنگلداری 1923 در جنگلکاری در مقیاس بزرگ و حمایت از دشت اعلام گردید سنجد یک گونه ضروری است.

در قانون 1961 در مورد حفاظت از اراضی بهره برداری کشاورزی نیز یکبار دیگر اعلام کردند: «در خاک های مخلوط، کاشت بلوط و سنجد تلاشی برای ارائه جنگلکاری حفاظتی است.» موضوعی که اخیراً در مورد سنجد تیتر شد و سنجد را به یک گنج پنهان تبدیل نمود، اینکه طبق تحقیقات بین المللی، سنجد دارای مقدار زیادی آنتی اکسیدان و آنتی باکتریال است.

بررسی های مربوط به روابط مرتع و سنجد، باتوجه به ساختار آن در انجمن مرتعداران، مدت هاست که بدلیل تثبیت نیتروژن شناخته شده است و تکثیر پوشش گیاهی نیتروفیل، می تواند از آن تأثیر بگیرد.

فیتوماس منطقه در مراتعی که معمولاً تحت فشار چرای مداوم هستند، فرآیندهای جانشینی و جنگلکاری با گونه سنجد می تواند به حفظ اکوسیستم کمک کند. دانشمندان با کمک انجمن مرتعداران بر روی لایه خاک، با استفاده از کوینولوژی خاص و معاینات خاک، تحقیقات خود را در مراتع انجام دادند و مشخص شد، غالب ترین تنوع پوشش علفی، زیر بادشکن های سنجد است.

احیای اراضی تخریب شده (زراعی – مرتعی) در آمودریا:

افزایش نرخ LD ناشی از فعالیت های انسانی در محیط های خشک و نیمه خشک، قبلاً حدود 2.6 میلیارد نفر در سراسر جهان را تحت تأثیر قرار داده است. معیشت میلیون ها کشاورز در سراسر جهان در معرض تهدید است.

در منطقه مورد مطالعه، کاشت درخت در دهه 1950 عمدتاً با هدف حفاظت از مزارع کشاورزی در برابر فرسایش بادی و جلوگیری از بیابانی شدن مراتع انجام گردید، درختکاری ها در قالب بادشکن با گونه های Morus، Populus، Ulmus، Salix و سنجــدد بود.

منطقه خوارزم:

در شناسایی رابطه زیست محیطی اکوسیستم های کشاورزی درشمال ازبکستان، گونه درختی انتخاب شده برای ارزیابی گونه بومی سنجد بود، گونه ای که ثابت شده است یک گونه امیدوار کننده برای جنگلکاری در اراضی فقیر و تخریب شده است، حتی برای زیستگاه های حیات وحش.

نتایج یک پژوهش جدید نشان می‌دهد که احداث بادشکن می‌تواند میزان ذخیره کربن در خاک را تا ۵۰ درصد بیشتر از مراتع مجاور افزایش دهد. این یافته‌ها که طی گزارش پروفسور چاپمن، از دانشگاه لیدز در مجله کشاورزی، اکوسیستم‌ها و محیط زیست منتشر شد، بر اهمیت بادشکن ها در بهبود سلامت خاک و کاهش اثرات مخرب ناشی از تغییرات اقلیمی تأکید دارد. علاوه بر ذخیره کربن، بادشکن ها زیستگاه‌های مختلف را به یکدیگر متصل کرده و بعنوان پناهگاهی برای گیاهان، حیات‌وحش و دام‌ها عمل می‌کنند.

دکتر سوفیا بیفی، پژوهشگر اکوسیستم‌های کشاورزی نیز بر اهمیت این نتایج گفت: احداث بادشکن بعنوان یک راهکار کلیدی برای دستیابی به اهداف زیست‌محیطی مورد توجه قرارگرفته است. دولت برنامه دارد تا سال ۲۰۵۰ حدود ۷۲,۵۰۰ کیلومتر بادشکن جدید در سراسر انگلستان ایجاد کند. همچنین کمیته تغییرات اقلیمی بریتانیا پیشنهاد داده که شبکه بادشکن تا۴۰ % افزایش یابد تا نقش مؤثرتری در کاهش اثرات تغییرات اقلیمی داشته باشد.

با الگوبرداری از آنچه درمنطقه بیابانی حاشیه دریای آرال، بدست آمده و نیز در نتیجه احداث بادشکن سنجد، اطراف مزارع درمنطقه خوارزم ازبکستان و نیز تجربیات بسیار ارزشمند احداث بادشکن سنجد در بیابان های چین، میتوان بعنوان گونه ای ارزشمند و چندمنظوره در تولید میوه، علوفه- زراعت چوب، گرده گل و عسل و... مبادرت به توسعه کاشت سنجد درمنطقه دریاچه ارومیه بعنوان گونه بومی نمود، جنگلکاری نواری با گونه غالب سنجد می تواند، به ترسیب کربن نیز از دیدگاه اکولوژیکی و اقتصادی کمک کند.

احداث بادشکن با گونه سنجد (تحقق کشاورزی ارگانیک) راهکاری مؤثر- دسترس و ارزان درتبیین رویکردهای تلفیقی محیط زیست، سلامت جامعه و دستیابی به امنیت غذایی کشور است.

منبع: پُرسون