بادشکن‌ها نوارهایی از درختان و درختچه‌ها هستند که در اطراف ساختمان‌ها، مزارع و تأسیسات کاشته می‌شوند و با کاهش شدت باد، فوایدی چشمگیر به همراه دارند؛ از صرفه‌جویی ۴۰ درصدی در مصرف گاز و برق گرفته تا مهار ریزگردها، تعدیل دما، کاهش آلودگی و حتی تأمین چوب، علوفه و بیوانرژی. این راهکار کم‌هزینه و چندمنظوره که در کشورهایی مانند کانادا و ازبکستان نتایج موفقی داشته، می‌تواند برای ایران نیز راهی مؤثر برای کاهش هزینه‌های انرژی و حفاظت از محیط‌زیست باشد.
به گزارش سایت خبری پُرسون، وحیدرضا شادفر، پژوهشگر عرصه منابع طبیعی، در یادداشتی به نقش چندمنظوره‌ی بادشکن‌ها اشاره دارد که با کاشت ردیف‌هایی از درختان می‌توان مصرف انرژی ساختمان‌ها و تأسیسات را تا ۴۰ درصد کاهش داد، ریزگردها را مهار کرد و هم‌زمان به بهبود معیشت روستاییان و حفاظت از منابع طبیعی کمک نمود. او همچنین با مرور تجربه‌ی کشورهایی مانند کانادا و ازبکستان، تأکید می‌کند که بادشکن‌ها یک راهکار ساده، علمی و کم‌هزینه برای مقابله با بحران انرژی و محیط‌زیست در ایران هستند.
وحیدرضا شادفر نوشت:
آیا می‌دانستید با چند ردیف درختکاری در قالب بادشکن، اطراف ساختمان‌های مسکونی، تأسیسات و سالن‌های تولید کارخانجات، سالن مرغداری‌ها و دامداری‌های صنعتی، می‌توان مصرف انرژی (گاز و برق) را تا ۴۰ درصد کاهش داد؟
همان‌طور که می‌دانید ما هوایی را تنفس می‌کنیم که درختان تولید می‌کنند و درختان نیز هوایی را جذب می‌کنند که ما بازدم می‌کنیم. این رابطه‌ی همزیستی نشان می‌دهد که ما با طبیعت عجین هستیم. ما درون سیستمی هوشمند زندگی می‌کنیم که با عشق و شور وصف‌ناپذیر طراحی شده است. خداوند یک معمار بی‌نظیر است.
ساختار درختی بادشکن‌ها و اینکه بادشکن از چند ردیف درخت تشکیل یافته است، علاوه بر تولید اکسیژن، جذب کربن و کاهش آلودگی‌ها (هوا، آب و خاک)، تعدیل دما و تثبیت ریزگردها، نقش‌های دیگری نیز ایفا می‌کند. یکی از مهم‌ترین نقش‌های آن، کاهش مصرف سوخت و انرژی در بنا و ساختمان‌هاست.
بادشکن اطراف ساختمان‌ها، با مسدود کردن بادهای سرد زمستانی، مصرف انرژی جهت گرمایش را کاهش می‌دهد. می‌دانید که باد باعث می‌شود فشار هوا در سمت رو به باد ساختمان بیشتر از فشار داخل ساختمان باشد. به دلیل این گرادیان فشار، هوای سرد از طریق منافذ کوچک به داخل ساختمان حرکت می‌کند.
باد همچنین باعث می‌شود فشار هوا در سمت پشت به باد ساختمان کمتر باشد و هوای گرم از طریق همان منافذ از ساختمان خارج شود. توقف یا کاهش سرعت باد، این اختلاف فشار را کاهش یا از بین می‌برد. بنابراین، هوای گرم در ساختمان می‌ماند و هوای سرد در بیرون باقی می‌ماند. این امر در تابستان نیز برای ساختمان‌های دارای تهویه مطبوع باعث صرفه‌جویی در مصرف انرژی می‌شود، چرا که مانع ورود هوای گرم به داخل و خروج هوای سرد می‌گردد.
از طرفی، کاهش سرعت باد توسط بادشکن، لایه مرزی هوای گرم یا سرد نزدیک ساختمان‌ها را نیز افزایش می‌دهد و در نتیجه اتلاف انرژی را کاهش می‌دهد. فضای بیرونی یک ساختمان گرم در زمستان (مانند ساختمان مسکونی، سالن مرغداری، دامداری صنعتی یا سالن تولیدی کارخانجات) به دلیل وجود لایه‌ای از هوای ساکن در نزدیکی دیوارها کمی گرم‌تر از محیط اطراف است. باد این لایه‌ی هوا را جارو کرده و از بین می‌برد و همین امر باعث افزایش انتقال گرما از دیوارها و پنجره‌ها به بیرون می‌شود. عکس این اتفاق در تابستان برای ساختمان‌های دارای تهویه مطبوع رخ می‌دهد.
بنابراین، کاهش مصرف برق و گاز در منازل شهری و روستایی، کاهش مصرف انرژی در مرغداری‌ها، دامداری‌ها و واحدهای تولیدی مختلف از جمله کاربردهای مهم بادشکن‌هاست. با انتخاب اصولی گونه‌ی درختی، طراحی صحیح و اجرای به‌موقع (در اواخر پاییز) می‌توان به این مهم دست یافت.
سوابق احداث بادشکن سنجد در کانادا
بعد از موفقیت روس‌ها (دو قرن قبل) و آمریکایی‌ها در توسعه‌ی بادشکن، کانادایی‌ها نیز به مزایای این نعمت خدادادی پی بردند. طبق سوابق موجود، احداث و توسعه‌ی بادشکن در کانادا از سال ۱۹۴۸ آغاز شد و تا سال ۲۰۰۲ در مجموع ۱٬۰۸۶٬۶۵۴ نهال سنجد (بیش از یک میلیون نهال) در قالب بادشکن‌های زنده کاشته شد.
محققان دریافتند که سنجد به دلیل همزیستی با باکتری‌های تثبیت‌کننده‌ی نیتروژن از جنس Frankia می‌تواند به‌راحتی روی بسترهای برهنه و معدنی مستقر شود.
بیش از یک قرن قبل، در ایالت‌های مختلف آمریکا و کانادا، سنجد به‌عنوان یک گیاه ایده‌آل برای توسعه‌ی بادشکن معرفی شد. دولت کانادا نیز با اجرای برنامه‌ی Prairie Shelterbelt توسعه‌ی بادشکن‌ها را در اراضی کشاورزی با گونه‌های مقاوم از جمله سنجد توصیه و گسترش داد.
مطالعات نشان داد که گسترش بادشکن سنجد عملکرد اکوسیستم‌های آبزی را نیز تغییر داد. به‌عنوان نمونه، در ایالت آیداهو میوه‌ی سنجد به‌طور متوسط ۶۶ درصد غذای ماهیان گرمابی کپور را تشکیل داد.
در سال ۲۰۰۸ دانشگاه همیلتون کانادا مطالعه‌ای تطبیقی میان درختان سنجد و صنوبر در خاک‌های شور انجام داد. نتایج نشان داد یک هکتار زراعت سنجد توانست انرژی لازم برای ۷۲ نفر و یک هکتار صنوبر برای ۸۹ نفر را تأمین کند. این یافته‌ها اهمیت توسعه‌ی بادشکن سنجد در مناطق خشک و شور را نشان داد.
سوابق احداث بادشکن سنجد در ازبکستان
تخریب زمین در حوضه‌ی دریاچه آرال، نگرانی عمده‌ای در منطقه‌ی خوارزم ازبکستان بود. در این طرح، سه گونه‌ی درختی از جمله Elaeagnus angustifolia (سنجد) برای جنگلکاری معرفی شد. این درخت تحت کم‌آبیاری (۸۰–۱۶۰ میلی‌متر در سال) و در خاک‌های شور (با EC بیش از ۲۰ dSm) توانست تا ۶۰ تن در هکتار زیست‌توده تولید کند.
بر اساس نتایج:
۱. یک هکتار سنجد از سال چهارم معادل ۶ تا ۱۰ تن نفت ارزش انرژی داشت.
۲. انرژی تولیدی یک هکتار می‌توانست نیاز سالانه‌ی ۵۵ تا ۸۹ نفر را برآورده کند.
۳. برگ‌های سنجد به‌عنوان علوفه‌ی مکمل پروتئین‌دار برای دام‌ها استفاده شد.
۴. تثبیت بیولوژیکی نیتروژن توسط سنجد، تا ۴۷۵ کیلوگرم در هکتار گزارش شد.
۵. جنگلکاری نواری با سنجد ابزاری مؤثر برای کاهش تخریب زمین و بهبود معیشت روستایی شناخته شد.
جمع‌بندی
موفقیت کشورهایی مانند کانادا، آمریکا، ازبکستان و حتی چین نشان می‌دهد که بادشکن‌ها علاوه بر کاهش مصرف انرژی، نقش مهمی در حفاظت از خاک، مدیریت منابع آب، کاهش ریزگردها و بهبود معیشت کشاورزان دارند.
با توجه به بحران انرژی و معضل گردوغبار در ایران، احداث بادشکن‌ها می‌تواند یک راهکار علمی، ساده، ارزان و اثربخش باشد. اگر کشاورزان، بهره‌برداران و مردم بومی خود برای اجرای این طرح اقدام کنند، علاوه بر کاهش هزینه‌های تولید، به حفاظت از محیط‌زیست و منابع طبیعی نیز کمک خواهند کرد.
منبع: پُرسون
