زعفران، روستای جهانی دارد
«سنو» زعفرانی‌ترین روستای جهان است؛ روستایی با جمعیت 1048نفر در 22کیلومتری غرب گناباد در خراسان‌رضوی که «نظام زراعت زعفران مبتنی بر پایه قنات» در آن توسط سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد(فائو) به ثبت جهانی رسیده است. بدین معنا که این روستا 5معیار نقش زعفران در امنیت غذایی و معیشت خانوارهای روستایی، تنوع زیستی کشاورزی، دانش محلی و بومی و سنتی، فرهنگ و نظام‌های ارزشی و سازمان‌های اجتماعی و چشم‌اندازهای طبیعی و گردشگری کشاورزی را داشته است.
حدود 700هکتار از زمین‌های زیرکشت زعفران مربوط به روستاهای سنو، موسیرز، خانیک و سرآسیاب شهرستان گناباد، از چشمه آب روستای سنو سیراب می‌شود که 500هکتار آن مربوط به مزارع این روستاست. به‌طور میانگین سالانه 200تن گل زعفران از مزارع روستای سنو برداشت می‌شود. بازارچه گل زعفران روستای سنو هم نیم‌قرنی قدمت دارد و گل‌های زعفران بیشتر به‌صورت فله در این بازارچه فروخته می‌شود.
بخش زیادی از زعفران سنو به شهرهای قائنات، تربت‌حیدریه، فردوس و گناباد فرستاده می‌شود. تاریخچه وجود زعفران در جهان به 3هزار سال پیش و خاستگاه اصلی آن به ایران برمی‌گردد. از این‌رو داشتن یک موزه زعفران در روستای جهانی زعفران هم خالی از لطف نیست به‌طوری که نخستین موزه زعفران کشور سال1391 در محل حمام تاریخی این روستا که قدمتش به دوران صفویه می‌رسد، راه‌اندازی شد.
در این موزه ابزارها و وسایل قدیمی و نحوه کاشت، داشت، برداشت و پس از برداشت گل زعفران با مقیاس طبیعی به نمایش گذاشته شده است که در طول سال گردشگران زیادی هم دارد.
زعفرانیه در سبزوار
در حوالی روستای سنو و در استان خراسان‌رضوی، روستای دیگری هم با نام زعفران، شهره شده؛ «زعفرانیه» که البته چندی است به بهانه ثبت‌جهانی کاروانسرایی به همین نام در روستا سر زبان‌ها افتاده‌است؛ روستایی در مسیر جاده ابریشم و حدفاصل سبزوار و نیشابور. وجه تسمیه روستا هم روایت جالبی دارد که نام خودش را از کاروانسرای منحصربه‌فردش وام گرفته‌است. بنابر اسناد موجود در سفرنامه «جیمس بیلی فریزر»، نقاش، سیاح و سفرنامه‌نویس بریتانیایی، کاروانسرای زعفرانیه به‌دلیل استفاده از زعفران به جای کاه در ملات آن به این نام معروف شده‌است.
در برخی کتاب‌های تاریخ نیز اینطور آمده: «بازرگانی چینی برای آنکه رونق بازار چین را به رخ بازرگانان ایرانی بکشد، یک کاروان بار زعفران به ایران گسیل داشت و به کاروان‌سالار گفت که زعفران‌ها را فقط به کسی بفروشد که یک‌جا توان خرید آن را داشته باشد. بازرگان که از راه شمال شهرهای ایران را یکی پس از دیگری پیمود و خریداری نیافت، در مسیر بازگشت به محل فعلی روستای زعفرانیه سبزوار رسید و تاجری را در حال ساخت کاروانسرا دید. تاجر از کاروان‌سالار چینی چگونگی فروش زعفران‌ها را پرسید و او شرایط فروش را بازگفت. بازرگان ایرانی را رگ غیرت جنبید و زعفران‌ها را یک‌جا از او خرید و گفت تا کارگرانش آن را زیر پی ساختمان کاروانسرا بریزند و به کاروان‌سالار چینی گفت که به کشور خود بازگرد و بگو که کاروان زعفران شما را در ایران در گل پی کاروانسرا ریختند... .»
روستای زعفرانیه حدود هزار سال قدمت دارد و وجود کاروانسرای سلجوقی که در دوران تیموری، صفوی و قاجاری مرمت و بازسازی شده، سندی بر این مدعاست. روستای زعفرانیه حدود ۷۰۰نفر جمعیت دارد که درآمد بیشتر آنان از طریق کشاورزی و دامداری تامین می‌شود. مهم‌ترین محصولات کشاورزی این روستا شامل گندم، جو، پنبه، زیره، هندوانه و زعفران است.
آبادی‌های زعفرانی در کرمانشاه
در غرب کشور هم روستاهایی به نام زعفران خودنمایی می‌کنند. جایی خیلی دورتر از روستای جهانی زعفران با حدود 1400کیلومتر فاصله. آبادی‌های «زعفران‌علیا» و «زعفران‌سفلی» در شهرستان اسلام‌آباد استان کرمانشاه واقع شده‌اند. اسم این آبادی‌ها در جریان زلزله سال1396 کرمانشاه چندباری شنیده شد که با خسارت جانی و مالی در آنها همراه بود، اما درباره کشت و برداشت زعفران حرفی به میان نیامد. جمعیت روستای زعفران‌علیا 373نفر است و پژوهش‌ها نشان می‌دهد سابقه کشت زعفران در این آبادی به سال‌های خیلی دور برمی‌گردد و وجه تسمیه هر دو آبادی به همین دلیل است.
عزیز مصطفایی، کارشناس میراث ناملموس کرمانشاه در این‌باره به همشهری می‌گوید: «محققان می‌گویند اصلیت زعفران به زاگرس برمی‌گردد و از آنجا به مناطق دیگر ازجمله خراسان‌رضوی رفته. مستندات نشان می‌دهد زعفران گیاهی خودرو و کوهی است که در مناطق کوهستانی غرب کشور هم رشد می‌کرده است.»
نگاهی به کشت زعفران نشان می‌دهد زعفران در کرمانشاه سابقه کشت داشته، اما سال‌ها مورد غفلت واقع شده و در یک دهه اخیر دوباره رونق گرفته به‌طوری که در هر هکتار از مزارع استان 5کیلوگرم زعفران برداشت می‌شود و مجموع سطح زیرکشت زعفران کرمانشاه در سال زراعی گذشته ۵۰۲هکتار بود. هرچند این روزها در آبادی‌های زعفران‌علیا و سفلی خبری از کشت زعفران نیست و کشاورزی در گندم دیم و آبی، نخود دیم، چغندرقند، جو، یونجه و عدس خلاصه می‌شود، اما اسم روستا همواره یادآور این است که روزگاری اینجا طلای سرخ به بار می‌نشست.
طلای سرخ در قزوین
دشت قزوین به کشت انواع محصولات کشاورزی مشهور است، اما کمتر اسمی از زعفران از آن شنیده‌ایم. گشت وگذار در روستاهای قروین نشان می‌دهد که روستایی به نام زعفران در شهرستان آبیک قزوین با 241نفر جمعیت وجود دارد.
حسین کاکاوند، یکی از باغداران قزوینی به همشهری می‌گوید: «در این 70سالی که از خداوند عمر گرفتم، همیشه اسم این روستا زعفران بوده، اما هیچ‌وقت ندیدیم زعفرانی در آن کشت شود تا همین 5-4 سال اخیر که طرح کشت زعفران در روستاهای آبیک رواج پیدا کرد. از هیچ کشاورزی هم نشنیده‌ام قبلا در این روستا زعفران کشت شده باشد. اگر هم اینطور بوده به خیلی سال قبل برمی‌گردد و کسی از آن اطلاعی ندارد.»
از زمانی که طرحی با عنوان آموزش کشت زعفران برای توانمندسازی زنان روستایی اجرایی شده، علاوه بر روستای زعفران در روستاهای دیگر قزوین هم زعفران کشت می‌شود. این روستا یک اثر ملی ثبت‌شده هم دارد به نام «تپه شماره2 زعفران» که قدمت آن مربوط به دوران سلجوقی است.
زعفران‌کلا در مازندران
گیاه زعفران در گشت‌وگذار خود در پهنه کشور به شمال هم سفری داشته است. زعفران گیاهی است نیمه‌گرمسیری و در نقاطی که زمستان‌های ملایم و تابستان‌های گرم و خشک دارد به‌خوبی می‌روید. به همین دلیل پای کشت زعفران به روستاهای خوش‌آب‌وهوای کشور هم کشیده شده‌است.
در جست‌وجوی وجه تسمیه روستای زعفران‌کلا در بابل مازندران پای صحبت صمد صالح‌طبری، نویسنده ساکن بابل می‌نشینیم. او به همشهری می‌گوید: «ما نه دیده‌ایم و نه از پدران خود شنیده‌ایم که در زعفران‌کلا، زعفرانی کشت شود. این روستا مستعد کشت زعفران هم نیست. احتمال دارد افرادی برای کشت زعفران در این روستا تلاش کرده‌باشند و به نتیجه هم نرسیده باشند.» زعفران‌کلا ۵۸۰نفر جمعیت دارد. کشت زعفران در مازندران در مناطقی که حداکثر دمایی بین 35تا40درجه سانتی‌گراد دارند ازجمله شهرستان ساری به‌خوبی انجام می‌شود.
