سلول‌های بنیادی خون که به سلول‌های بنیادی خون ساز (HSC) نیز معروف هستند، قابلیت تولید هر نوع سلولی را دارند (گلبول های قرمز، گلبول‌های سفید و پلاکت‌ها) و مسئول حفظ تولید خون در طول زندگی هستند. در روند درمان برخی از سرطان‌ها و اختلالات خونی ارثی، گاهی لازم است مغز استخوان را با پیوند آلوژنیک سلول‌های بنیادی جایگزین کنید - که نیاز به استفاده از سلول‌های بنیادی از یک اهدا کننده سالم دارد.
سلول بنیادی چیست؟
سلول های بنیادی مواد خام بدن و سلول‌هایی هستند که تحت شرایط طبیعی بدن یا شرایط آزمایشگاه تقسیم می‌شوند و سلول‌های دختری را تولید می‌کنند. این سلول‌های دختری یا به سلول‌های بنیادی جدید یا به سلول تخصصی (تمایزیافته) با عملکرد خاص تبدیل می‌شوند، مثلا سلول:
- خونی؛
- مغزی؛
- عضله قلب؛
- استخوان.
- هیچ سلول دیگری در بدن این توانایی طبیعی تولید انواع سلول جدید را ندارد.
پیوند سلول های بنیادی چیست؟
سلول‌درمانی یا پزشکی بازساختی نوع جدیدی از پیوند اندام است که به‌جای اندام‌های اهدایی، از سلول‌ها برای درمان بیماری یا بافت آسیب‌دیده یا ناکارآمد استفاده می‌کند.
بعد از تبدیل سلول بنیادی به سلول‌های عملکردی خاص، این سلول‌ها برای درمان بیماری به بافت خاص خودشان تزریق می‌شوند. در حال حاضر پیوند سلول‌های بنیادی مغز استخوان بسیار شایع است.
چه زمانی از پیوند سلول های بنیادی استفاده می‌شود؟
در شرایط زیر از پیوند سلول های بنیادی برای درمان بیماری استفاده می‌شود:
- عملکرد نادرست مغز استخوان یا سلول های بنیادی آن که به‌سببش بدن سلول خونی کافی تولید نمی‌کند؛
- بیمارشدن سلول‌های خونی یا مغز استخوان که در این شرایط سلول های بنیادی بیمار باید با سلول های بنیادی سالم جایگزین شوند؛
- ابتلا به بیماری‌هایی که به دوز بالای شیمی درمانی یا پرتودرمانی نیاز دارند و علاوه بر سرطان، سلول های بنیادی فرد نیز از بین می‌روند.
سلول های بنیادی از کجا تأمین می‌شوند؟
- سلول های بنیادی جنینی: این نوع سلول های بنیادی بعد از لقاح آزمایشگاهی تخمک تهیه می‌شوند. این تخمک‌ها اهدایی هستند و هرگز برای باروری به رحم زن منتقل نمی‌شوند. این سلول های بنیادی در ظروف مخصوصی در آزمایشگاه نگهداری و کشت می‌شوند.
- سلول های بنیادی افراد بالغ: این سلول‌ها به‌اندازه سلول های بنیادی جنینی همه‌کاره و کابردری نیستند. سلول های بنیادی افراد بالغ نمی‌توانند همه انواع سلول را تولید کنند، در نتیجه استفاده‌اش برای درمان بیماری محدود می‌شود.
- سلول های بنیادی خون بند ناف جنین.
محدودیت‌های استفاده از سلول های بنیادی جنینی
این سلول‌ها علاوه بر اینکه قدرت تمایز بالایی دارند، ممکن است مهارنشده رشد کنند و بدن آنها را عاملی خارجی تشخیص بدهد و با آنها مبارزه کند یا سلول به‌دلایل نامعلوم عملکرد مناسب نداشته باشد. مطالعات درباره عوارض جانبی احتمالی پیوند سلول های بنیادی همچنان ادامه دارد.
انواع پیوند سلول های بنیادی
پیوند سلول بنیادی دو نوع اصلی دارد:
پیوند اتولوگ: این سلول‌ها از خود بیمار گرفته می‌شوند. گاهی درمان‌های مربوط به سرطان مثل شیمیدرمانی می‌توانند به سیستم ایمنی بدن بیمار آسیب بزنند. بنابراین پزشک قبل از شروع درمان، سلول های بنیادی بیمار را می‌گیرد و ذخیره می‌کند. بعد از شیمیدرمانی، این سلول‌ها برای مبارزه با عفونت، تولید سلول خونی و بازسازی سیستم ایمنی مجدد به بیمار پیوند زده می‌شوند.
پیوند آلوژن: این سلول های بنیادی از فرد دیگری گرفته می‌شوند. این سلول‌ها را بعد از شیمیدرمانی یا پرتودرمانی به بیمار پیوند می‌زنند. در این مرحله فرد به اهداکننده‌ای نیاز دارد که سلول‌هایش بیشترین تطابق را با پروتئین‌های بدن او داشته باشند. معمولا فرزندان یک خانواده بهترین گزینه اهدای سلول های بنیادی به هم هستند، با این حال می‌توان این سلول‌ها را از سایر اعضای خانواده یا افراد غیرخویشاوندی گرفت که مطابقت بالایی دارند تا احتمال حمله سلول‌های اهدایی به سلول‌های بدن کمتر شود.
پیوند سلول های بنیادی مغز استخوان
مغز استخوان نوعی بافت نرم و اسفنجی در بدن است که سلول های بنیادی خون ساز دارد. این سلول های بنیادی در خون هم وجود دارند و توسط آن در سراسر بدن در گردش هستند. اگر سلول های بنیادی خون‌ساز آسیب ببینند، نمی‌توانند سلول قرمز، سفید یا پلاکت تولید کنند.
پیوند مغز استخوان که با اسامی پیوند سلول بنیادی یا پیوند سلول بنیادی خون ساز هم شناخته می‌شود، نوعی درمان پزشکی برای جایگزینی سلول‌های مغز استخوان با سلول‌های سالم است. این سلول‌ها می‌توانند از بدن خود بیمار یا شخص دیگری گرفته شوند. این پیوند می‌تواند برای درمان انواع خاصی از بیماری‌ها استفاده شود، مثلا:
- لوسمی؛
- میلوما؛
- بیماری‌های مربوط به خون و سیستم ایمنی که روی مغز استخوان اثر می‌گذارند.
مراحل پیوند مغز استخوان
پیوند مغز استخوان شامل ۴ مرحله است:
تهیه سلول های بنیادی: سلول‌ها را می‌توان از بیمار یا اهداکننده گرفت. این مرحله بسته به اینکه سلول‌ها از خون یا مغز استخوان گرفته شوند، به چند روز زمان نیاز دارد و احتمالا دوره‌ای درمانی برای افزایش سلول های بنیادی انجام خواهد شد.
درمان قبل از پیوند: معمولا ۵ تا ۷ روز زمان می‌برد و بیمار شیمیدرمانی را با یا بدون پرتودرمانی دریافت می‌کند تا بدن آمادگی لازم برای دریافت سلول بنیادی را داشته باشد.
پیوند سلول بنیادی: این مرحله کمتر از یک ساعت زمان می‌برد و سلول‌های بنیادی از طریق کاتتر به جریان خون بیمار وارد می‌شوند.
مرحله بهبود: در این مرحله باید از آنتی‌بیوتیک یا داروهایی برای جلوگیری از رد پیوند استفاده کرد. گروه پزشکی عوارض را بعد از پیوند بررسی می‌کند.
نکات مهم بعد از پیوند سلول بنیادی
بهبودی بعد از پیوند زمان زیادی می‌برد. در مرحله اول بهبودی، فرد باید مراقب علائم ناشی از عفونت باشد. همچنین شیمیدرمانی قبل از پیوند با آسیب به سیستم ایمنی فرد می‌تواند کمک کند تا بدن بتواند بدون رد پیوند، سلول بنیادی را بپذیرد. بازگشت کارایی سیستم ایمنی چند روز زمان می‌برد، در نتیجه خطر ایجاد عفونت بعد از پیوند وجود دارد. برای کاهش عفونت، داروهای آنتی‌بیوتیک تجویز می‌شوند.
عوارض جانبی پیوند سلول بنیادی
علاوه بر عفونت، شاید فرد دچار عوارض فوری یا بلندمدت ناشی از پیوند سلول بنیادی شود که بیشترشان مربوط به روند شیمیدرمانی یا پرتودرمانی‌اند.
عوارض فوری پیوند سلول بنیادی
- اسهال؛
- خستگی؛
- درد در دهان؛
- حالت تهوع و استفراغ؛
- کاهش گلبول قرمز و ایجاد کم‌خونی؛
- کاهش پلاکت و سخت لخته‌شدن خون.
- عوارض بلندمدت پیوند سلول بنیادی
- ناباروری؛
- آب مروارید؛
- انواع سرطان؛
- مشکلات تیروئید؛
- آسیب ریه یا استخوان؛
- عوارض جنسی مثل یائسگی.
در پیوند سلول بنیادی اهدایی علاوه بر این عوارض، احتمال ابتلا به بیماری پیوند علیه میزبان یا به‌اختصار جی.وی.اچ.دی (GVHD) هم وجود دارد که طی آن سلول‌های پیوندی به سلول‌های بدن بیمار حمله می‌کنند.
بررسی عملکرد پیوند
دو روش برای تشخیص عملکرد درست پیوند سلول بنیادی وجود دارد:
- تعداد سلول‌های خونی به سطح طبیعی برسد که شامل گلبول قرمز، گلبول سفید و پلاکت‌ها هستند و یک یا دو هفته اول پیوند کاهش پیدا می‌کنند.
- سرطان کنترل شده باشد.
چه بیماری‌هایی با سلول بنیادی درمان می‌شوند؟
پیوند سلول بنیادی برای درمان انواع سرطان‌ها و بیماری‌های مربوط به خون و سیستم ایمنی کاربرد دارد از جمله:
- سرطان بیضه؛
- اختلالات خودایمنی؛
- درمان مشکلات بینایی؛
- درمان مشکلات پوستی؛
- لوسمی میلوئیدی حاد و مزمن؛
- لوسمی لمفوبلاستیک حاد و مزمن؛
- لمفومای هوجکین و غیرهوجکین؛
- اختلالات مادرزادی مربوط به خون مثل تالاسمی و کم‌خونی داسی شکل.
پیوند سلول های بنیادی در ایران
دکتر امیرعلی حمیدیه، دبیر ستاد توسعه علوم و فناوری‌های سلول‌های بنیادی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، در گفت‌وگو با خبرگزاری ایرنا این‌طور عنوان کرد که تاکنون بیش از ۱۲هزار پیوند سلول‌های بنیادی خون ساز در کشور انجام شده است و بیشتر آنها برای درمان سرطان خون بوده‌اند. پیوند سلول های بنیادی خون ساز برای درمان بیش از ۷۰ نوع بیماری صعب‌العلاج از جمله بیماری‌های خونی، بدخیمی، نقص ایمنی و اختلالات متابولیکی کاربرد دارد.
