وحیدرضا شادفر، محقق و پژوهشگر، بحران کم‌آبی و تغییر اقلیم را جدی‌ترین تهدید برای آینده کشاورزی ایران می‌داند و معتقد است افزایش دما، تبخیر شدید منابع آبی، فرسایش خاک و ریزگردها امنیت غذایی کشور را نشانه گرفته است. او راهکار برون‌رفت از این وضعیت را احداث بادشکن می‌داند.
به گزارش سایت خبری پُرسون، وحیدرضا شادفر کارشناس ارشد منابع طبیعی با ابراز نگرانی به بحران کم‌آبی، تبخیر شدید منابع آبی، فرسایش خاک و تهدید امنیت غذایی پرداخته و در پیشنهادی به دولت مصرانه و پایمردانه با صدای رسا و با نهایت دلسوزی و تعهد به اب و خاک ایرانمان در هر کوی و برزنی در تلاش است دولتمردان را آگاه از نقش و احداث بادشکن ها کند. او بادشکن را راهکاری مؤثر برای افزایش بهره‌وری آب و مقابله با این معضلات معرفی کرده است.
وحیدرضا شادفر محقق و پژوهشگر در یادداشت خود نوشت:
آب به موضوع چالش‌هایی عمیق در بخش‌هایی ازجهان تبدیل شده است. بنا به ادعای موسسۀ منابع جهانی، علاوه بر شبه جزیره عربستان، ایران، هند و اکثر کشورهای شمال آفریقا مانند الجزایر، مصر و لیبی ازجمله کشورهایی هستند که تا سال 2050 حداقل 80 درصد از آب موجود خود را مصرف می کنند، میخواهیم بررسی کنیم که آیا برای جلوگیری یا کاهش این بحران، راهکاری هست؟ جمعیت جهان رو به افزایش است و تولید غذا باید تا سال ۲۰۵۰ به میزان ۷۰ % بیشتر شود، آیا بشر توان تولید این میزان غذا را دارد؟
کارشناسان اعتقاد دارند، اگر مجموع 100میلیاردمترمکعب آب تجدیدپذیر چرخۀ آب را از کل 400 میلیارد مترمکعب حجم بارش در پهنۀ کشور کسر کنیم، حدود 300 میلیاردمترمکعب آب، بدلیل تبخیر از چرخۀ تولید خارج میشود، سؤال اینجاست که چطور میشود جلوی این حجم از تبخیر را گرفت؟
اما بجز تبخیر (سه چهارم) بارانی که می بارد و میطلبد که راهکاری برایش داشته باشیم (خصوصاً دربخش کشاورزی) متأسفانه تغییر اقلیم، معضل دیگری برایمان به ارمغان آورده، بنام گرمایش (افزایش 2درجه ای دما) پس همزمان با بحران کم آبی، بحران گرما را نیز باید جدی بگیریم که موازی با یکدیگر در کمین مراتع و مهمتراز آن کلانشهرهاست و لذا سریعترین اقدام و مؤثرترین واکنش را می طلبد.
با این توضیح که با تشدید گرما، همزمان نیاز آبی گیاهان (چه دربخش کشاورزی و مراتع و چه دربخش فضای سبز شهرها و کلانشهرها) افزایش یافته و درنتیجه پوشش گیاهی کشور درخطر است و با نگاهی عمیق تر می توان گفت تنوع زیستی درخطر است.
بعداز کم آبی و کمی بارش ها، شدت تبخیر و نیز 2 درجه افزایش دما، معضل زیستی دیگری داریم، بنام پدیده آلبیدو که مخرب تر از تغییر اقلیم است! و البته این همه ماجرا نیست، چراکه به موازات همه مشکلات فوق، با فرسایش خاک نیز مواجه هستیم! فرسایش خاک، سبب ازبین رفتن میکروارگانیزم های خاک شده و نهایتاً به فقر خاک (در اقصی نقاط کشور) منجر گردیده (متوسط میزان فرسایش خاک در کشور 15 تن در هکتار است)
بر اثر کاهش بارندگی ها و نیز براثر افزایش 2 درجه ای دما و گرم شدن زمین، میزان تبخیر نیز افزایش یافت، پدیده آلبیدو بدان شدت بخشید و خاک (بی پناه و بدون حفاظ) خشک و خشک تر شده و با کوچکترین باد و طوفانی، با همراهی خاک ریزگردها شکل گرفتند، بهمین دلایل پوشش گیاهی مراتع و زیستگاه های حیات وحش نیز تخریب و یا از حیض انتفاع خارج شدند، میدانید که ۷۵ درصد ریزگردهای کشور منشأ داخلی دارند. سیلاب، فشار برمراتع، بیابانزایی، ناترازی آبخوان ها، شوری خاک، آلودگیهای آبی و خاک، بادهای مخرب، خشکسالی، سرمازدگی و... فرونشست زمین (ایران سومین کشور دنیا، از نظر فرونشست زمین است) از دیگر مواردند.
امروزه و در این برهه از زمان، با بروز تغییرات اقلیمی، معضلات زیستی نیز ترکیبی، همانند جنگ های ترکیبی خودنمایی می کنند، لذا باید از طرح های موفق و پیشگیرانه ای بهره گرفت تا در برابر این هجمه، یک تنه اثرگذار بوده، نتیجه دهد تا به هدف غایی دست یابیم، تاکنون بیش از 140 معضل زیست محیطی و عوامل انسانی، در کشور شناخته و معرفی شده که هریک بتنهایی، موجب کاهش تولید دربخش کشاورزی و کاهش تولیدات مرتعی و دامی گردیده و لذا منجر به کاهش درآمد در روستاها و نهایتاً مهاجرت گردیده است.
البته گذشته از این معضلات زیست محیطی، دربخش تولید (بخش کشاورزی، دامداری و حتی مراتع) نیز مشکلات دیگری داریم، داودی‌نصر مدرس دانشگاه می گوید برای رفع مشکل پایین بودن عملکرد محصولات و کاهش بهره‌وری آب، بجای افزایش سطح، باید بر مدیریت بهینه نهاده‌ها، بویژه آب و آموزش مستمر کشاورزان و... متمرکز شویم. افزایش سطح زیرکشت به تنهایی نمی‌تواند عملکرد را ارتقاء دهد، افزایش پایدار عملکرد، زمانی رخ می‌دهد که ناشی از ارتقاء کارآیی تولید و بهره‌وری نهاده‌ها بویژه آب باشد! کارآیی مصرف آب در دیمکاری نیز بسیار پایین است و بیانگر نبود برنامه مناسب برای بهره‌برداری مطلوب از نزولات جوی است".
پس برای رفع مشکل پایین بودن عملکرد محصولات و کاهش بهره‌وری آب (آبی- دیم) نیز باید راهکار داشته باشیم. در پاسخ به رفع این مشکل، کارشناسان معتقدند "مشکل اصلی کشور ما از دیرباز تبخیر بوده که با بروز تغییرات اقلیمی، اکنون شدت یافته است و اگر بتوانیم معضلات زیستی را به هر طریق مقابله و کاهش دهیم، بسیاری از مشکلات تولید دربخش کشاورزی حل می شود.
از وجود مشکلات دربخش تولید، می توان بعنوان مثال تولید پسته در کشور و عایدات آن از صادرات را گفت که چقدر برای کشور اشتغالزا، درآمدزا و ارزآور بوده وهست و بهمین دلایل اقبال عمومی پیدا کرده است. کارشناسان معتقدند، تأثیرات منفی استرس گرمایی (گرمازدگی) درختان پسته، شامل آفتاب‌سوختگی میوه‌ها، چروکیدگی مغز، کاهش وزن دانه‌ها، پژمردگی و ریزش برگ‌ها، نکروز (زردی) یا قهوه‌ای‌شدن، همچنین میزان پوکی در اثر سقط جنین و توقف رشد و شیوع آفات ازجمله پسیل و.. از نشانه‌های مهم آسیب ناشی از گرما به درختان پسته است. از سوی دیگر کاهش بارندگی‌ها به شکل محسوسی، بر میزان و کیفیت محصول پسته تأثیرگذاشته، کاهش بارندگی و نهایتاً ریزگردها، سبب محدود شدن فرآیندهای فتوسنتزی و عدم جذب مواد مغذی از خاک شده که نتیجه آن کاهش رشد گیاه و نیز کاهش عملکرد است و از همه مهمتر شرایط خشکی و افزایش دما، بستر مناسبی برای گسترش آفات و بیماری‌های قارچی و باکتریایی را فراهم کرده که این موضوع آسیب و کاهش کمی و کیفی پسته را تشدید می کند، آیا راهکاری میتوان ارائه داد؟
آری، با احداث بادشکن اطراف باغ های پسته، میتوان از گرمای محیط باغ کاسته و با متعادل نمودن دما، با تنش های آبی مقابله و بطور چشمگیری موجب کاهش آفات شد. مزایای بادشکن خیلی زیاد است، بیش ازحد تصور.
یک بار یکی از دوستان، گله می کرد می گفت، چرا راهکار و راه حل هر موضوع و معضل زیستی را در احداث بادشکن می بینید؟ گفتم " با بررسی تاریخچه کشاورزی 27 کشور متوجه شدم (طی دوقرن گذشته) در دنیا برای هر موضوع و مشکل زیست محیطی، مانند کم آبی و بی آبی، جلوگیری از تبخیر، جهت جلوگیری و کاهش آلبیدو و برای جلوگیری از فرسایش خاک، جهت جلوگیری از بیابانزایی و پیشروی کویر، جهت جلوگیری و کاهش هدررفت آب (دربخش کشاورزی) و بمنظور تثبیت و کاهش ریزگرد و حتی فرونشست زمین، برای کاهش آفات و امراض نباتی و نهایتاً جهت افزایش بهره وری آب و دستیابی به امنیت غذایی و حتی توسعه روستایی، فقط از یک راهکار ساده، علمی، زیست محیطی، بطور موفقیت آمیزی بهره برده اند و تجربه کرده اند، آنهم فقط طرح بادشکن بوده است"
بادشکن ها در کاهش مصرف کود و سموم شیمیایی نیز بطور محسوسی نقش دارند و شاید جالب باشد عرض کنم، در مجموع بادشکن ها، هزینه تولید دربخش کشاورزی و دامداری را بطور چشمگیری کاهش می‌دهند.
چندی قبل دکتر عیسی بزرگ‌زاده سخنگوی طرح ملی آب گفتند: "اگر این آب هر روز کم و کمتر شود که در اصفهان و خراسان و جاهای دیگر تجربه شده، کشاورزان، چندسال دیگر همین مقدار کم آب را هم نخواهند داشت و اولین کسی که از اضافه برداشت بخش کشاورزی، آسیب خواهد دید خود کشاورز است".
اکنون که متوجه شدیم، استحصال آب های ژرف، انتقال آب بین حوزه ای و... گران و از باب زیست محیطی اشتباه است، اکنون که منبع جدید آبی نداریم و نمی توانیم، منبع جدیدی را به چرخه تزریق کنیم، تنها راهکار مدیریت صحیح آب است، خوشبختانه میزان آب دریافتی کشور به اندازه ای هست که اگر درست مصرف کنیم، کفایت می نماید وآب کم نخواهیم داشت، خصوصاً دربخش کشاورزی.
عدم بهره وری صحیح از آب بزرگترین مشکل امروز ماست، در تمام امور از آب، بشکلی بی رویه استفاده می کنیم و چون کشاورزی عمده مصرف کننده است، با عدم مدیریت درمصرف آب، موجب هدررفت میشویم و بدنبال حفر چاه غیرمجاز، احداث سد و انتقال بین حوزه ای آب و حفرچاه ژرف و غیره هستیم، در این وانفسا یکی از راهکارهای چندمنظوره و بسیار مؤثر و سهل الوصول در مدیریت آب و افزایش بهره وری آب دربخش کشاورزی، خصوصاً دستیابی به افزایش عملکرد، احداث بادشکن اطراف مزارع و باغات و دیمزارها و مراتع (بشکل موزائیک و مشبک) است.
از باب افزایش تولید در دیمزارها، معتقدیم زمانی میشود حداکثر استفاده از رطوبت را داشت که زیرساختی بنام بادشکن، اطراف دیمزارها احداث شوند، تا رطوبت کمتر تبخیر شود.
ازطرفی بعضی از موارد مهم زیستی در حیات وجود دارد که انسان، کمتر بدان توجه می کند. یکی از این موارد مهم، وجود حشرات و بالاخص زنبورهای عسل هستند. باتوجه به تعدد درختان در بادشکن و با عنایت به معطر بودن گل بعضی از درختان بادشکن مانند گونه سنجد، به تجربه رسیده که شکوفه های سنجد، بشدت جاذب زنبورهای عسل هستند و می توانند در افزایش فعالیت زنبور عسل، در منطقه نقش ایفا نمایند. میدانیم که افزایش حشرات و زنبور در لقاح گل ها و افزایش محصولات باغ، خصوصاً محصولات و علوفه های مرتعی بسیار اثرگذار هستند. از سویی وجود بادشکن در جذب حشرات و پرندگان، در دفع آفات، بروش تلفیقی نیز شرکت داشته که سبب کاهش آفات می شود.
در مدیریت باقیمانده سموم، کودهای شیمیایی و فلزات سنگین، اگر میخواهید به‌گونه‌ای عمل کنید که ضرایب آنها به صفر نزدیک شود، از بادشکن سنجد کمک بگیرید.
در اثر وجود بادشکن اطراف مزارع و باغات، کاهش استرس و کاهش تنش رطوبتی گیاهان و درختان باغ، محصور در بادشکن را شاهد هستیم و با کاهش و حذف تنش رطوبتی، گیاهان در زمان مشخص و به میزان لازم، توسط ریشه خود، رطوبت و مواد معدنی بیشتری، دریافت می‌کنند، طبق تجربه، مصرف آب و مصرف کود به ترتیب به نصف و کمتر از نصف، نسبت به کشاورزی بدون بادشکن تجربه خواهید کرد.
کاهش مصرف آب، در باغات و مزارع، دارای بادشکن که از آبیاری قطره ای بهره میبرند، نسبت به مزارع و باغات مشابه (دارای آبیاری قطره ای) اما فاقد بادشکن، کاملاً مشهود است و نتایج مطالعات علمی بسیاری دراینخصوص، در دسترس است.
همانطورکه قبلاً قید شد، جمعیت جهان رو به افزایش است و تولید غذا باید تا سال ۲۰۵۰، به میزان ۷۰ % بیشتر شود و میدانیم که با حرف زدن و ادعا، نمیتوان به امنیت غذایی دست یافت و لذا باید کاری اساسی و پایدار انجام داد، بادشکن، طرحی علمی، زیست محیطی، اجرایی، عام المنفعه و پایدار و سهل الوصول است که توسط بیش از چهار ونیم میلیون نفر بهره بردار- اجرایی و عملیاتی می گردد، کافیست دولت فقط حمایت کند!
یکی از راهکارهای چندمنظوره و سهل الوصول که به دست خود مردم بومی و روستاییان اجرا می گردد و در تمام کشورهای پیشرفته از جمله چین از 50 سال قبل، با اهداف مختلفی (افزایش تولید- تثبیت ریزگرد- جلوگیری ازبیابانزایی) با موفقیت اجرا شده، احداث بادشکن اطراف مزارع، باغات، دیمزارها و مراتع می باشد.
این روزها در فضای مجازی، کلیپ موفقیت چینی ها که چگونه مناطق بیابانی خود را به زمین‌های قابل کشت تبدیل می‌کنند را حتماً دیده اید.
کلام آخر:
مدیریت آب دربخش کشاورزی، فقط تهیه و تأمین منبع جدید آب، یا انتقال بین حوزه ای نیست، بقولی ابتدا باید سوراخ های مشک را گرفت (بست) و بعد مشک را پر کرد! طرح انتقال آب از زاب کوچک به دریاچه ارومیه، تجربه ناموفقی که با صرف هزینه ای کلان، نظاره گر بودیم، شاهد این مدعاست.
هرچقدر از دریای عمان به اصفهان، کرمان ویا سایر استانها آب منتقل کنیم، اما قبل از انتقال، با احداث بادشکن، معضلات زیستی را مهار نکنیم، به هدف نخواهیم رسید، چندی نگذشته که همه آب انتقال داده شده مجدداً بدلیل (2 درجه افزایش دما) و گرما، تبخیر و از بین میرود.
پس با هدف صرفه جویی در مصرف آب، یا برای مقابله و کاهش 140 معضل زیست محیطی و عوامل انسانی، کاهش بحران کم‌آبی و برای رفع مشکلاتی مانند، پایین بودن عملکرد محصولات کشاورزی و کاهش بهره‌وری آب و حتی تولید در مراتع، راهکاری ارزان تر و مؤثرتر از طرح بادشکن وجود ندارد.
منبع: پُرسون
