اقتصاد صنعتی ایران پس از مذاکرات؛ توافق، جهش یا بن‌بست؟

سناریو اول: توافق در مذاکرات با آمریکا

۱. رفع یا کاهش تحریم‌ها

• اثرات فوری: کاهش فشار بر صادرات نفت و دسترسی بهتر به منابع ارزی بلوکه‌شده.
• نفت و درآمد ارزی: افزایش صادرات نفت (تا سطح پیش از تحریم‌ها یا نزدیک به آن)، که منجر به افزایش درآمد ارزی دولت می‌شود.
• اثر بر نرخ ارز: کاهش نرخ ارز یا حداقل ثبات آن، به دلیل بهبود عرضه ارز.

۲. بهبود سرمایه‌گذاری خارجی و داخلی

• سرمایه‌گذاران خارجی نسبت به بازار ایران اعتماد بیشتری پیدا می‌کنند، به‌ویژه در حوزه انرژی، پتروشیمی، و فناوری.
• شرکت‌های داخلی با دسترسی به تجهیزات و فناوری روز، بازدهی و بهره‌وری بهتری خواهند داشت.

۳. کاهش تورم

• تورم ناشی از انتظارات منفی کاهش می‌یابد.
• هزینه‌های واردات پایین می‌آید، و تأمین کالاهای واسطه‌ای و نهایی بهبود می‌یابد.
• رشد نقدینگی اگر کنترل شود، می‌تواند مانع تداوم تورم بالا شود.

۴. رشد اقتصادی مثبت

• با افزایش صادرات، دسترسی به منابع مالی، و کاهش ریسک‌های سیاسی، رشد اقتصادی از حالت رکودی خارج شده و مثبت می‌شود (پیش‌بینی ۳ تا ۶ درصد در کوتاه‌مدت محتمل است).

۵. اشتغال و تولید

• فعال شدن ظرفیت‌های راکد، افزایش اشتغال، و بازگشت برخی صنایع به چرخه تولید.

سناریو دوم: عدم توافق (ادامه بن‌بست یا تشدید تنش)

۱. ادامه تحریم‌ها یا حتی تشدید آن‌ها

• محدودیت در صادرات نفت و دسترسی به ارز.
• ادامه فشار بر درآمدهای دولت، افزایش کسری بودجه.

۲. بی‌ثباتی نرخ ارز

• افزایش تدریجی نرخ ارز به دلیل کمبود منابع ارزی، تقویت انتظارات تورمی، و افزایش تقاضای سفته‌بازی.
• نوسان شدید نرخ ارز، بی‌ثباتی اقتصادی را تشدید می‌کند.

۳. تورم بالا و ادامه‌دار

• رشد نقدینگی برای جبران کسری بودجه.
• تورم بالا به دلیل افزایش هزینه واردات، کاهش تولید، و بی‌ثباتی روانی بازار.

۴. رکود اقتصادی و عدم رشد

• عدم رشد یا حتی رشد منفی در برخی سال‌ها به دلیل افت سرمایه‌گذاری، فرار سرمایه، و کاهش ظرفیت تولید.
• کاهش قدرت خرید و مصرف خانوارها.

۵. فرسایش بخش تولید

• صنایع تولیدی، به‌ویژه آن‌هایی که نیاز به فناوری و تجهیزات وارداتی دارند، با چالش‌های جدی مواجه می‌شوند.
• مهاجرت نیروی متخصص افزایش می‌یابد.

مقایسه خلاصه:

تأثیر عدم توافق در مذاکرات با آمریکا بر سه صنعت فولاد، پتروشیمی و خودروسازی در ایران را می‌توان در چند محور کلیدی بررسی کرد: دسترسی به بازارهای صادراتی، واردات فناوری و مواد اولیه، نرخ ارز، تحریم‌ها، و سیاست‌های داخلی جبرانی. در ادامه، تحلیل تفکیکی هر صنعت ارائه می‌شود:

۱. صنعت فولاد

تأثیرات منفی:

• تحریم صادراتی: کشورهای غربی و برخی کشورهای خریدار تحت فشار تحریم، ممکن است واردات فولاد ایران را کاهش دهند.
• محدودیت در واردات تجهیزات و تکنولوژی: صنایع فولادی برای نوسازی و افزایش بهره‌وری نیاز به تجهیزات خاص و قطعات یدکی دارند که تحت تحریم قرار می‌گیرند.
• افزایش هزینه واردات مواد اولیه غیر بومی: برخی مواد افزودنی یا ماشین‌آلات از کشورهای خاص تأمین می‌شوند که با تحریم گران‌تر یا کمیاب می‌شوند.

برخی آثار مثبت بالقوه:

• افزایش صادرات به بازارهای منطقه‌ای و آسیایی(مثل چین و هند) با تخفیف یا به‌صورت تهاتری.
• افزایش قیمت جهانی فولادممکن است تا حدودی سود صادراتی را جبران کند، البته با ریسک نوسانات زیاد.

۲. صنعت پتروشیمی

تأثیرات منفی:

• تحریم‌های صادراتی و بانکی: شرکت‌های پتروشیمی برای دریافت ارز صادراتی با مشکل روبه‌رو هستند. انتقال پول از طریق شبکه‌های غیررسمی پرهزینه و پرریسک است.
• کاهش جذابیت سرمایه‌گذاری: پروژه‌های توسعه‌ای جدید (مثل PDH و MTP) که نیاز به فناوری، تجهیزات، یا سرمایه خارجی دارند، متوقف یا کند می‌شوند.
• نوسان نرخ ارز و مواد اولیه: با افزایش نرخ ارز، هزینه تجهیزات و کاتالیست‌های وارداتی بالا می‌رود و عدم ثبات در تأمین آنها تولید را با اختلال مواجه می‌کند.

برخی آثار مثبت بالقوه:

• ارزآوری بالا: با وجود تحریم، بخش زیادی از محصولات پتروشیمی از طریق واسطه‌ها به چین، هند، و آمریکای لاتین صادر می‌شود و ارزآوری نسبتاً خوبی دارد.
• مزیت خوراک ارزان داخلی: پتروشیمی‌ها با خوراک گاز و نفتا ارزان نسبت به رقبا همچنان سودآور باقی می‌مانند.

۳. صنعت خودروسازی

تأثیرات منفی (بسیار شدید):

• وابستگی بالا به قطعات و فناوری وارداتی: تحریم باعث کمبود قطعات الکترونیکی، گیربکس، ایربگ، و سیستم‌های کنترل پیشرفته می‌شود.
• افزایش هزینه تولید و کاهش کیفیت: کمبود قطعه، تولید را با تأخیر و افت کیفیت همراه می‌کند. قطعات بی‌کیفیت داخلی یا چینی جایگزین می‌شوند.
• فشار شدید ارزی: بالا رفتن نرخ ارز به‌شدت قیمت خودرو را افزایش می‌دهد، در حالی که دستمزدها ثابت می‌ماند → کاهش تقاضا و افت فروش.
• ناتوانی در توسعه محصول جدید: پروژه‌هایی مثل خودروهای هیبریدی یا پلتفرم‌های جدید با وقفه یا توقف مواجه می‌شوند.

آثار مثبت محدود:

• افزایش سهم بازار برای خودروسازان داخلیبه دلیل خروج رقبا یا واردات سخت‌تر.
• حمایت‌های دولتی (وام، تعرفه، معافیت مالیاتی)ممکن است به‌صورت مقطعی کمک کند، اما معمولاً کارآمد نیست.

مقایسه خلاصه:

در ادامه به بررسی دقیق‌تر این موضوع با استفاده از داده‌ها و تحلیل‌های موجود می‌پردازیم:

4. صنعت فولاد

تأثیرات منفی:

• محدودیت‌های صادراتی: تحریم‌های آمریکا مسیر صادرات فولاد را مسدود کرده و دسترسی به بازارهای جهانی را دشوارتر ساخته است. همچنین، عدم عضویت ایران در گروه اقدام مالی (FATF) باعث محدود شدن کانال‌های مالی و صادرات محصولات فولادی شده است.
• کمبود انرژی: بحران کمبود برق و محدودیت‌های ناگهانی انرژی، تولید فولاد در ایران را به شدت کاهش داده و فعالان صنعتی نسبت به از دست رفتن جایگاه صادراتی و افزایش بیکاری هشدار می‌دهند.
• افزایش هزینه‌های تولید: نوسانات ارزی یکی از عوامل اصلی تأثیرگذار بر قیمت فولاد است. افزایش نرخ ارز، هزینه واردات مواد اولیه و تجهیزات مورد نیاز صنایع فولادی را افزایش می‌دهد.

5. صنعت پتروشیمی

تأثیرات منفی:

• کمبود خوراک گازی: کمبود گاز طبیعی در ایران، که عمدتاً به دلیل افزایش مصرف داخلی و ناترازی میان تولید و تقاضا است، به شدت صنعت پتروشیمی را تحت فشار قرار داده است. بیش از ۷۵ درصد گاز تولیدی کشور در بخش خانگی و تجاری مصرف می‌شود که فشار زیادی به صنایع وارد کرده است.
• تحریم‌های صادراتی و بانکی: تحریم‌های آمریکا و عدم دسترسی به بازارهای جهانی، به‌ویژه در بازارهای کلیدی، صنعت پتروشیمی ایران را در مسیر رشد و توسعه دچار مشکل کرده است.
• رقابت منطقه‌ای: کشورهای همسایه با سرمایه‌گذاری کلان، موقعیت خود را در بازار جهانی تقویت کرده‌اند، در حالی که صنعت پتروشیمی ایران با چالش‌های تحریم و محدودیت‌های سرمایه‌گذاری مواجه است.

6. صنعت خودروسازی

تأثیرات منفی:

• افزایش قیمت خودرو: در صورتی که مذاکرات با شکست مواجه شود، احتمال جهش ۲۰ تا ۳۰ درصدی قیمت خودرو وجود دارد.
• کمبود قطعات و فناوری: تحریم مستقیم خودروسازی در سال ۹۷ ریشه بسیاری از معضلات و مشکلات امروز این صنعت به شمار می‌آیند. تحریمی که منجر به خروج شرکای قدیمی و تازه وارد شد.
• افزایش انتظارات تورمی: عدم توافق می‌تواند انتظارات تورمی را در جامعه افزایش دهد که این امر بر قیمت کالاهای سرمایه‌ای مانند خودرو تأثیرگذار است.

مقایسه تأثیرات عدم توافق بر صنایع مختلف