در شبکه مستند
به گزارش سایت خبری پرسون، فرهاد ورهرام، ۳۵ سال قبل مستندی را با نام «تارزار» با موضوع سبک زندگی عشایر ساخت اما در این سالها سوژه خود را رها نکرد و حالا بار دیگر در مستندی به نام «بازگشت دوباره» سراغ همان موضوع رفته است.
مستند «بازگشت دوباره» کاری از فرهاد ورهرام در بخش مسابقه پنجمین جشنواره تلویزیونی مستند حضور دارد. این مستند امروز دوشنبه (۱۵ شهریور ماه) از شبکه مستند پخش می‌شود.
ورهرام با اشاره به پیشینه‌ای که او را به سمت ساخت مستند «بازگشت دوباره» سوق داده است، گفت: سال ۱۳۶۵ تحقیق فیلم مستندم با عنوان «تاراز» را شروع کرده بودم. برای ساخت این فیلم با یک خانوار عشایری از ایل بختیاری در کوچ عشایری‌شان همراه شدم و به مدت ۲۶ روز همراه خانواده‌ای عشایری بودم که بر طبق عادت هر ساله می‌خواستند از منطقه گرمسیری در شمال مسجد سلیمان به منطقه سردسیر ییلاقی در منطقه زردکوه کوچ کنند. فیلم مستند «تاراز» ساخته شد، اما این موضوع را رها نکردم و چندباری بهشان سر زدم. متوجه شدم که بعد از گذشت ۵-۶ سال، زندگی کوچ‌نشینی را رها کرده و در شهر مسجد سلیمان ساکن شده‌اند.
وی اضافه کرد: همین موضوع توجهم را جلب کرد که فیلم مستند دیگری با محوریت همان خانواده و تحولاتی که در این سالها بر آنها گذشته است بسازم. اگر بخواهم بگویم که چرا تحولات این خانواده در طی این سالها برایم مهم بوده است باید به این حقیقت اشاره کنم که به اعتقاد جمعی از مردم‌شناسان، سبک زندگی عشایری با توجه به تغییرات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در مناطق مختلف کشور رو به اضمحلال است و این سبک از زندگی در حال نابود شدن است. کنجکاو بودم که بدانم آیا نتایج تحقیقات و مطالعات این مردم‌شناسان درست است یا خیر، به همین جهت تصمیم گرفتم فیلمی درباره فروپاشی این ساختار با محوریت همان خانواده که در سال ۱۳۶۵ و ۱۳۶۶ فیلم‌شان را ساخته بودم، بسازم که نتیجه آن مستند «بازگشت دوباره» شد.
کارگردان مستند «بازگشت دوباره» با اشاره به همکاری شبکه تلویزیونی شهرکرد برای ساخت این فیلم، گفت: طرح فیلم را به چند شبکه تلویزیونی پیشنهاد کردیم و در نهایت شبکه استانی شهرکرد علاقه‌مندی نشان داد و کمک کرد تا مستند «بازگشت دوباره» ساخته شود.
این مستندساز باسابقه کشور درباره عواملی که باعث اضمحلال سبک زندگی عشایری شده است، توضیح داد و گفت: براساس اسناد تاریخی و سفرنامه‌نویسان اروپایی در منطقه مسجد سلیمان چشمه‌های قیر طبیعی وجود دارد. همین موضوع باعث شد تا اولین چاه نفت در این منطقه کشف شود. شرکت دارسی که برای استخراج نفت در منطقه حضور داشت، برای فعالیت‌هایش نیاز به نیروی انسانی داشت و تنها نیروی انسانی موجود همان عشایر منطقه بودند. از این روی، قراردادی را با سران منطقه عشایر داشتند تا نیروی کارگری در اختیارشان بگذارد. علاوه بر این، لازم بود برای نگهداری، تعمیر و رسیدگی به لوله‌های نفت کارگرهایی استخدام شود که باز هم این نیروها از بین عشایر انتخاب شدند. مجموعه این اتفاقات باعث شد تا بخش قابل توجهی از عشایر سبک شغلی جدیدی را انتخاب کرده و با درگیر شدن در صنعت نفت، سبک زندگی کوچ‌نشینی را فراموش کنند.
وی اضافه کرد: بعد از این اتفاق، دوران رضاشاه فرا رسید. او دوست نداشت که عشایر کوچ کنند؛ چرا که آنان در کوه‌ها پراکنده بوده و حالت نیمه خودمختاری داشتند. به همین دلیل با آنان درگیر شد و پس از سرکوب سران بختیاری‌ها عشایر را یکجانشین کرد. برای این موضوع قانونی نوشته شد که نامش را قانون «تخته قاپو» گذاشتند و براساس آن عشایر تنها اجازه داشتند که گوسفندانشان را کوچ بدهند و خودشان در منطقه سردسیر یا گرمسیر باقی می‌ماندند. این موضوع باعث شد تا کوچ‌نشینی به صورت کلی تعطیل شود. البته بعد از شهریورماه سال ۱۳۲۰ که رضاشاه تبعید شد، کوچ‌نشینی دوباره آغاز شد اما جمعیتی که کوچ می‌کرد بسیار کمتر شد.
ورهرام با اشاره به سومین دلیلی که به زندگی عشایری ضربه زده است، از ملی کردن مراتع و جنگل‌ها نام برد و گفت: تا پیش از این، مراتع و جنگل‌ها تحت نظر خوانین بود و آنان تعیین می‌کردند که چه کسانی استفاده کنند یا نکنند. وقتی مراتع و جنگل‌ها ملی شد، این سرمایه‌ها دولتی شده و نقش ریش‌سفیدان و بزرگان طوایف بسیار کمتر شد و به‌جای آنان ژاندارم یا مسئول جنگل‌بانی منصوب شدند. در این شرایط، هر کس برای اینکه بگوید مراتع برای من است، شروع به شخم‌زدن می‌کرد تا گندم دیم بکارد. پس از گذشت یکی دوسال عمده این مراتع به ویژه آنهایی که در گرمسیر بودند، نابود شدند و فرسایش خاک ایجاد شد. مجموعه این عوامل باعث شد تا بخش بزرگی از جمعیت کوچ‌نشین به سمت شهرها رفته و سبک زندگی شهرنشینی را انتخاب کند. در بازه زمانی سال ۱۳۴۲ تا آغاز جنگ بخش بزرگی از عشایر به شهرهای گرمسیر به ویژه خوزستان و چهارمحال و بختیاری رفتند.
وی خاطرنشان کرد: از سال ۱۳۷۰ و با پایان جنگ، دوباره کارخانه‌های نفتی فعال شدند و شاهد مهاجرت گسترده عشایر کوچ‌نشین به شهرهای اطراف بودیم که سبب شد سبک زندگی عشایری روبه اضمحلال برود.
کارگردان فیلم مستند «تاراز» تاکید کرد: در مستند «بازگشت دوباره» دوباره سراغ همان خانواده رفتم و این سوال را از آنها پرسیدم که چرا سبک زندگی عشایری را رها کردید؟ جالب است بدانید که خیلی از آنان به من می‌گفتند علیرغم مدرن‌تر شدن زندگی‌شان و در اختیار داشتن امکانات بهتر، روزهایی که سبک زندگی عشایری داشتند، راحت‌تر زندگی می‌کردند. در آخر فیلم هم می‌بینیم پسر خانواده که واقعا چوپان زبردست و ماهری بود به دلیل آنکه دیگر امکان کوچ ندارد اما بنابر علاقه زیادش به حیوانات، به کارگری چوپانی روزمزد یک خانواده ساکن در مناطق گرمسیری درآمده است.
او درباره تصاویری که در این فیلم مستند استفاده شده است، گفت: تصاویر ابتدایی فیلم مربوط به کشف نفت بوده که آرشیوی است، سپس سراغ فیلم «علف» ساخته مریان سی کوپر رفته و تصاویری از آن را بیرون کشیده‌ام. در ادامه فیلم، بخش‌هایی از مستند «تاراز» به نمایش درمی‌آید که در دهه ۱۳۶۰ ساختم و کوچ نیمه کلاسیک را به تصویر می‌کشد. گفت‌وگو با همان خانواده ساکن در مسجد سلیمان بخش اصلی فیلم است و در پایان هم کوچ امروزی به تصویر کشیده می‌شود؛ در کمال تعجب می‌بینید که با کامیون و در جاده آسفالت‌شده به کوچ می‌روند!
وی در بخش پایانی صحبت‌های خود درباره جشنواره تلویزیونی مستند گفت: جشنواره تلویزیونی مستند فراگیر است و از نظر سطح نمایش، به دلیل گستردگی‌اش آن را می‌پسندم. شما می‌توانید در خانه نشسته و همه فیلم‌ها را ببینید، این موضوع در حالی است که اکران‌های سینمایی در جشنواره‌های دیگر با جمعیت محدودتر و در فضای بسته‌تر برگزار می‌شود. به نظرم نکته مهم در جشنواره‌ها این است که چه داورانی در آن حضور داشته باشند. این نکته مهم است که جشنواره تلویزیونی مانند برخی جشنواره‌های دیگر حاشیه‌های زیادی ندارد و به نظرم می‌توان پس از پایان جشنواره آن را نقد کرد و نقاط ضعف و قوتش را شناسایی کرد.
براساس این گزارش، مستند «بازگشت دوباره» روز دوشنبه ۱۵ شهریورماه ساعت ۲۰ از شبکه مستند پخش می‌شود و بازپخش‌های آن روز دوشنبه ۱۵ شهریور ساعت ۲۴ و سه‌شنبه ۱۶ شهریور ساعت ۹ است.
عوامل تولید این فیلم مستند عبارتند از:
کارگردان، پژوهشگر و تهیه‌کننده: فرهاد ورهرام، تصویربردار: محمد رضا تیموری، صدابردار: مهرداد عباسپور، صداگذار: شاهین پورداداشی، تدوینگر: فرهاد ورهرام، نویسنده گفتار متن: فرهاد ورهرام، گوینده متن: شهرام درخشان، تهیه شده در مرکز تلویزیون چهارمحال و بختیاری.
