به گزارش سایت خبری پرسون، مراسم رونمایی از کتاب «راهنمای توصیف و فهرست‌نویسی نسخه‌های خطی: براساس استانداردهای محتوایی بین‌المللی و فهرست نسخه‌های خطی موجود در ایران» به قلم طیبه حاج باقریان به منظور تشریح عناصر توصیف در فهرست‌نویسی نسخه‌های خطی، براساس استانداردهای محتوایی از سوی اداره کل پژوهش کتابداری و آموزش معاونت پژوهش و منابع دیجیتال سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی با حضور علیرضا مختارپور رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران، فاطمه صدر معاون پژوهش و منابع دیجیتال سازمان و جمعی از متخصصان و نسخه پژوهان برگزار شد.
این کتاب از دو جنبه نسخه‌های خطّی و سازماندهی منابع قابل بررسی است
مدیرکل پژوهش کتابداری و آموزش و دبیر این نشست تخصصی با اشاره به اهداف انتشار این کتاب از سوی سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران اظهارداشت: انتشارات سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران با هدف ارائه الگوی نشر علمی کتابخانه ای و آرشیوی و عرضه مطلوب آثار حرفه‌ای و تخصصی در حوزه‌های علم اطلاعات و دانش شناسی، مطالعات و پژوهش‌های آرشیوی و اسنادی و به ویژه حوزه نسخ خطی و علوم مرتبط با آن، این افتخار را دارد تا آثار ارزشمند و فاخری را به جامعه علمی و مخاطبان معرفی و عرضه کند.
محبوبه قربانی گفت: این کتاب نوشته طیبه حاج باقریان کتابدار و فهرست نویس کتابخانه حضرت آیت الله بروجردی است که از دو جنبه نسخه‌های خطّی و سازماندهی منابع ارزشمند و قابل بررسی است.
وی افزود: در پیش گفتار این اثر که نوشته استاد رحمت االله فتاحی است، آمده است که فهرست نویسی نسخه‌های خطّی که ریشه در پیشینه تاریخی دارد متناسب با تحولات محیط‌های اطلاعاتی و دانشی به رویکردها و شیوه‌های نوین توصیف که حاصل تلاش‌های جهانی است نیاز دارد. خوشبختانه رهنمودها، قواعد و استانداردهای محتوایی و فراداده‌ها در اختیار ماست که با بهره‌گیری از آن می‌توان عمق و عینیت بیشتری به توصیف و سازماندهی نسخه‌های خطّی بخشید.
تدوین فهرست‌های کتابخانه ملّی با کاربرگه‌هایی توسط اساتید انوار، افشار و بیانی
دانشیار سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران و نسخه شناس در ادامه این مراسم با اشاره به تاریخچه فهرست نویسی در کتابخانه ملّی ایران اظهارداشت: در دهه‌های قبل استاد انوار، استاد ایرج افشار و مرحوم بیانی کاربرگه‌ای را در دو بخش کتابشناسی و نسخه شناسی تنظیم کردند که فهرست‌های کتابخانه ملّی بر اساس آن تدوین شد و از دهه ۷۰ که بنده در کتابخانه ملّی کار فهرست نویسی را شروع کردم،
حبیب الله عظیمی گفت: بعد از چند سال کار و ارتباط با اساتید نسخه شناس و کتابشناس، به این نتیجه رسیدم که کتابخانه ملّی به عنوان یک کتابخانه مادر و مرجع فهرست نویسی نسخه‌های خطی را استانداردسازی کند که در این مسیر اشکال و خلاء‌هایی را مشاهده کردیم به این معنا که در کتابخانه‌های مختلف، فهرست‌نگاران با شیوه خاصی فهرست نویسی می‌کردند.
وی افزود: بنابراین یکدست سازی اهمیت پیدا کرد و در نهایت قرار شد استانداردی را تدوین کنیم و از فهرست نویسی سنتی به سوی فهرست نویسی میانه یا مدرن گذر کنیم تا تلفیقی از قواعد کتابداری و سازماندهی کتابداری و اصول و مبانی نسخه شناسی را ایجاد کنیم. یک مقدار کار سخت شد؛ چون اطلاعات در دو بخش نسخه شناسی و کتابشناسی وارد می‌شد.
عظیمی ادامه داد: دلیل آن هم مشخص بود چون محققان، پژوهشگران و مراجعان معمولا دو گروه عمده هستند، یک گروه کسانی هستند که معتقدند کتابشناسی مهم است زیرا محقق و نسخه پژوهشی که می‌خواهد یک اثر را با عنوان جست و جو کند به کتاب مراجعه می‌کند که در اینجا اطلاعات کتابشناسی اهمیت پیدا می‌کند. یک طیف هم هستند که اطلاعات نسخه شناسی برای آنها مهم است. چون طیف‌های مراجعان اطلاعات را به صورت دسته‌بندی‌شده می‌خواستند.
دانشیار سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران بیان کرد: در دهه ۷۰ جلسات متعددی با اساتید گذاشتیم و در نهایت به یک کاربرگه حد میانه رسیدیم که از جلد ۱۵ و ۱۶ فهرست‌های نسخ خطی به بعد فهرست نویس‌ها بر مبنای آن عمل کردند و نکات مهم اصول کتابداری در این کاربرگه پیاده‌سازی شد.
وی اظهارداشت: همچنین تلاش شد در یکدست‌سازی و مستندسازی، اسامی مولفان و موضوعات و حتی عناوین کتاب‌ها را با استفاده از بانک مستندات اسامی مشاهیر و مولفان، سرعنوان‌های موضوعی فارسی و منابع دیگر مرجع در این کار برگه برای کتابخانه ملّی پیاده‌سازی شود.
عظیمی گفت: در دوره‌های بعد با کتابخانه‌های بزرگ کشور مانند کتابخانه آستان قدس رضوی و کتابخانه مجلس شورای اسلامی جلسات هم اندیشی گذاشته شد تا حداقل بخشی از این نظام مستندات پیاده شود و به این ترتیب کار مراجعه کننده و جست و جوگرها در بازیابی کلی و یکدست‌سازی اطلاعات تسهیل شود که بعدها کتابخانه ملّی ایران روی استاندارد مارک کار کرد و با توجه به محدودیت‌هایی که استاندارد مارک داشت بعضی از اطلاعات نسخه‌شناسی در مارک جای مشخصی نداشت و در فیلدهای یادداشت‌ها قرار داده می‌شدند که این موضوع بازیابی اطلاعات را مشکل می‌کرد.
دسترسی محقق با سیستم «RDA» به توصیف و اطلاعات سریع‌تر است
این نسخه شناس با اشاره به سیستم «RDA» افزود: در سیستم «RDA» (توصیف و دسترسی به منبع) که وارث قواعد فهرست‌نویسی «Anglo American» است، هر اطلاعاتی ناحیه مشخصی برای خودش دارد و جست و جو را خیلی آسان‌تر و دسترسی کاربر را به اطلاعات مورد نیاز سریع‌تر و سهل‌تر کرده است.
وی بیان کرد: در استاندارد «RDA» هم در بخش توصیف دست برای فهرست نگار باز است و هم دسترسی محقق و جست وجوگر و کاربر به اطلاعات خیلی سریع تر انجام می‌شود و این کتاب انصافا منبع بسیار خوبی برای آموزش فهرست نگاران است و کاملا مسیر فهرستنگاری را مشخص می‌کند.
عظیمی با اشاره به اینکه در این کتاب حدود ۲۶ عنصر داده‌ای مهم پیش بینی شده است، اظهارداشت: این مهم می‌تواند از امتیازهای این کتاب تخصصی محسوب شود. یک کار خوبی که مولف کتاب کرده، تلفیق بین قواعد و فهرست‌هاست و در تمام موارد از فهرست‌ها مثال‌هایی آورده که کتاب را از شکل نظری بودن خارج و به آن جنبه‌های عملیاتی داده است و جا دارد به انتشارات سازمان تبریک بگویم که این کتاب را چاپ کرده است.
وی با بیان اینکه باید ارزیابی کرد که مرحله گذر از مارک به «RDA» چگونه خواهد بود، گفت: استاندارد «RDA» تاکید می‌کند که باید مطابق با بافت بومی باشد و ارزش‌گذاری عناصر را لحاظ کند که این مورد انصافا از مزیت‌های آن است.
دانشیار سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران افزود: در برخی از موارد اگر بخواهیم فهرست‌های نسخ خطّی را با قواعد «RDA» پیاده سازی کنیم، ارزش گذاری زیر سئوال می‌رود. زیرا در زمینه نسخه‌های خطّی دو بحث کتاب شناسی و نسخه شناسی مطرح است که از یکدیگر جدا هستند و اگر بخواهیم عناصر کتاب شناسی را ارزش‌گذاری کنیم، عناصر خاص خودش را دارد که ارزش‌گذاری آن با عناصر نسخه شناسی متفاوت است و یکی از ایرادهایی که می‌توان بر این کتاب وارد کرد این است اطلاعات کتاب شناسی و نسخه شناسی در هم ممزوج شدند.
عظیمی بیان کرد: مثلا به پدیدآور کتاب می‌گویند کاتب در حالی که کاتب در پدیدآوردن کتاب و محتوا نقشی ندارد. اینجا است که خط و مرز ایجاد می‌کنیم و می‌گوییم اطلاعات کتاب و پدید آورندگان در دسته کتابشناسی می‌آید و اطلاعات نسخه از کتاب جداست. کاتب پدید آور اثر نیست بلکه پدیدآورنده نسخه است. یعنی استنساخ کرده که به معنای ایجاد محتوای کتاب نیست.
استاندارد «RDA» یک استاندارد جهانی است
دانشیار گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه علامه طباطبایی و رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه در ادامه این نشست با بیان اینکه فرهنگ نقد به پیدا کردن نقاط ضعف و قوت یک اثر کمک می‌کند، اظهارداشت: برگزاری این جلسه به معنای شروع جدی توجه به استاندارد «RDA» به عنوان یک استاندارد جهانی است. ما در «Anglo American» با رویکرد آنگوسکسون مواجه می‌شدیم که همیشه هم روی آن نقد بود اما همانطور که گفتم استاندارد «RDA» یک استاندارد جهانی است و وعده داده که بافت‌های مختلف از جمله بافت‌های اسلامی را در نظر بگیرد که امیدارم این اتفاق بیافتد.
سیدمهدی طاهری گفت: در این کتاب نویسنده به توصیف موضوعی وارد شده که ورود و جنبه خوبی است به خصوص که تصاویری از نسخ خطّی نیز در کتاب آورده شده است که به نظرم انتخاب‌های خوب و همسو با مطالب کتاب است. رویکردی که در استانداردهای جدید سازماندهی دانش وجود دارد رویکرد «Lego base» است.
وی افزود: در این رویکرد اینگونه نیست که برخی منابع را با ویژگی‌هایی که دارند با یک نسخه واحد بپیچیم و مهمترین ویژگی این است که بومی سازی شوند. پیش از این می‌گفتیم استانداردها وقتی وارد ایران می‌شوند باید بومی سازی شوند و آن را متناسب با فرهنگ بومی خودمان تدوین کنیم اما اساسا رویکرد استانداردهای جدید این است که بدون بومی‌سازی نمی‌توان از آنها استفاده کرد.
دانشیار گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه علامه طباطبایی بیان کرد: استاندارد «RDA» استانداردی است که نمی‌توان بدون طراحی پروفایل کاربردی، آن را پیاده‌سازی کرد. زیرا یک استاندارد حدود سه هزار صفحه‌ای است که برای کتابخانه ملّی ایران و حتی کل کشور مناسب نیست. بخش‌هایی دارد که اصلا در ایران کاربرد ندارد. بنابراین باید پروفایل کاربردی برای آن طراحی شود که جنبه‌های مختلف توصیف منابع خطّی را بتوان در آن پیاده کرد.
طاهری اظهارداشت: پس یک بحث مهم این است ما در این کتاب پروفایل یا اپلیکیشن پروفایل کاربردی نمی‌بینیم. مانند قواعد «Anglo American» که پدیدآورنده بخش‌هایی از آن را انتخاب کرده است. اگر بخواهیم براساس استانداردهای روز کاربردی شود، باید یک پروفایل کاربردی توصیف نسخ خطّی ایرانی اسلامی تعریف شود که از جنبه‌های مختلف هم استانداردهای فراداده‌ای و هم استانداردهای محتوایی را بررسی و امکان توصیف کامل یک اثر را فراهم کند.
رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه علامه طباطبایی گفت: در استاندارد «Anglo American» نشانه گذاری‌ها مبتنی بر «ISBD» بوده است و این سئوال مطرح بود که آیا این نشانه گذاری‌ها در فرهنگ ایرانی و اسلامی قابل قبول است؟ «RDA» این اجازه را می‌دهد و می‌گوید اگر در محیط خود از جنبه بومی نیاز به نشانه گذاری خاص است می‌توانید از آن استفاده کنید و هیچ اجباری به استفاده از «ISBD» نیست.
وی افزود: بنابراین فضایی متفاوت ایجاد شده است. مثلا در توصیف، از نظامی استفاده می‌کنیم که در همین نقطه اول نبود هماهنگی و سازگاری با یک بافت بومی را نشان می‌دهد اما در «RDA» این نشانه‌گذاری‌ها را متناسب با بافت بومی می‌توان انجام داد.
طاهری بیان کرد: برخلاف استاندارد «Anglo American» که مجبور هستیم بر اساس قواعد عمل کنیم. در «RDA» برای توصیف هر عنصری پیشنهادهایی می‌دهد و نهایتا قضاوت و تصمیم‌گیری را به فهرست نویس واگذار می‌کند که کدام مناسب‌تر است و ممکن است فهرست‌نویس تشخیص دهد که هیچ کدام مناسب نیست.
رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه علامه طباطبایی اظهارداشت: یکی از چالش‌های بزرگی که در فهرست نویسی و توصیف نسخ خطّی با آن روبه رو هستیم توجه به این نکته است که فهرست نگاران خیلی تمایلی برای استفاده از این استانداردها ندارند. در واقع بخشی هم حق با آنهاست چون این استانداردها همه آنچه که فهرست‌نگار نیاز دارد را برآورده نکرده است اما در حال حاضر استانداردی بروز و ظهور کرده که بومی سازی و محلی سازی می‌کند و می‌تواند متناسب با آن منابع را توصیف کند و در عین حال که بومی نگاه می‌کند انسجام و یکدستی در توصیف را در کل دنیا به وجود می‌آورد.
وی بیان کرد: مسئله دیگر این است که استانداردهای حوزه دانش به پنج دسته تقسیم می‌شوند. دسته اول مدل‌های مفهومی هستند که مرجع فهرست نویسی است. در دسته‌های دیگر استانداردهای فراداده‌ای و استانداردهای محتوایی وجود دارد که استاندارد بستر نحوی و استانداردهای تبادل داده محسوب می‌شوند و اگر دستنامه‌ای در یک حوزه درست می شود باید پنج حوزه استانداردها را در نظر بگیرد.
هیچ منبع مستقلی برای معرفی و راهنمایی یک نسخه خطّی وجود ندارد
مولف کتابِ تخصصی کتاب «راهنمای توصیف و فهرست‌نویسی نسخه‌های خطی: براساس استانداردهای محتوایی بین‌المللی و فهرست نسخه‌های خطی موجود در ایران» نیز در این مراسم اظهارداشت: خیلی خوشحالم که نشر این کتاب باعث شد دو قطب سنتی و مدرن سازمان کنار هم قرار بگیرند و تبادل نظر و اطلاعات داشته باشند.
طیبه حاج باقریان گفت: تولید این اثر به سال‌های گذشته برمی‌گردد. طی بررسی و مطالعاتی که داشتم به این نتیجه رسیدم که در حوزه سازماندهی فهرست نویسی نسخ خطّی هیچ گونه منبع آموزشی مستقلی وجود ندارد. این در حالی است که در قالب مقاله، گزیده‌هایی توسط اساتید و اهل فن که عمدتا هم به صورت استاد و شاگردی بودند برخی از مباحث فرا گرفته و منتشر شده بود. در گام اول تمام این منابع که عمدتا مقاله و کتاب‌هایی به صوت گزیده در حوزه نسخه‌های خطّی بودند، گردآوری کردم و مروری انجام دادم که حاصل آن مقاله‌ای بود که در سال ۱۳۹۴ منتشر شد.
وی تاکید کرد: در جست و جوها و بررسی‌هایی که انجام دادم به این اطمینان رسیدم که هیچ منبع مستقلی برای معرفی و راهنمایی یک نسخه خطّی از اول تا آخر وجود ندارد. بر همین اساس تصمیم گرفتم نوشتن این کتاب را شروع کنم. در ابتدا مشورتی با اساتید داشتم و اولین مرجع من خود فهرست‌ها بودند و بیش ازاینکه منابع دیگری را مطالعه کنم خود فهرست‌ها محل رجوع بودند. زیرا فهرست‌هایی که در ایران تولید می‌شود پیشینه‌ای نزدیک به صد سال دارند و در این زمینه ضعیف نیستیم هرچند که یکدستی لازم را ندارند.
این فهرست نویس کتابخانه حضرت آیت الله بروجردی بیان کرد: مرحله بعد اصول و استانداردهایی بود که در حوزه کتابداری قدمت داشتند و در خارج از کشور نیز پیاده می‌شوند و به تبع آن «Anglo American» بود که در ایران جا افتاده بر اساس آن کار می‌شود. در این استاندارد تمام منابع اطلاعاتی به صورت اختصاصی توصیف می‌شوند و فصلی از آن هم به نسخ خطّی اختصاص دارد. بنای اولیه هم تطبیق عناصر استخراج شده توصیف نسخ خطّی با فصل چهارم «Anglo American» بود و علاوه بر اینکه ترجمه می‌کردم سعی داشتم با متن اصلی هم تطابق دهم.
حاج باقریان افزود: مرحله بعد استفاده از مثال‌های مناسب بود در این مرحله تمام تمرکزم بر این بود که مثال‌ها کاملا ایرانی اسلامی، از فهرست‌ها استخراج شوند و واقعی و عینی باشند. برای یکسری عناصر هم تصاویر کمک می‌کرد و با توجه به محدودیت‌ها نتوانستم از خیلی از تصاویر استفاده کنم. پیش نویس‌ها را با مشورت نسخه نویسان انجام دادم که یکی از آنها نقد و نظر استاد انوار بود که به من ارائه دادند.
وی اظهارداشت: بعد از اینکه اثر مورد تایید فهرست نگاران و متخصصان در حوزه نسخه شناس قرار گرفت به سراغ اساتید حوزه کتابداری و سازماندهی رفتم و نخستین گزینه استاد بزرگوارم استاد فتاحی بود که با مناعت طبع و لطفی که داشت کتاب را مطالعه کرد و نظر ایشان را هم در پیش گفتار کتاب آوردم.
زهرا مدرسی مدیرکل کتب خطّی و نادر سازمان در خصوص نمایه کتاب و کاستی های عناصر «RDA» ذکرشده در کتاب برای توصیف نسخ خطّی نظرات خود را بیان کرد.
همچنین نوذری عضو هیئت علمی گروه پژوهشی علم داده و هوش مصنوعی و محمد ایرانشاهی رئیس انتشارات سازمان در خصوص پیاده‌سازی قواعد «RDA» و قالب «BIBFRAM» برای سازماندهی منابع سوالاتی را مطرح کردند که مهدی طاهری در این خصوص توضیحاتی ارائه و بر لزوم تغییر رویکرد سازمان به قواعد، استانداردها و قالب‌های جدید سازماندهی منابع تاکید کرد و برای همکاری با سازمان در این زمینه آمادگی خود را اعلام کرد.
در پایان این مراسم برخی از حاضران در خصوص کتاب و موضوع پیاده‌سازی استانداردها و قواعد جدید سازماندهی سوالات و نظراتی را مطرح کردند و به سخنرانان و مولف کتاب به آنها پاسخ دادند.
منبع: روابط عمومی سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران
