وضعیت خطاهای دارویی در ایران
یکی از مهمترین علل خطاهای پزشکی قابل پیشگیری، تداخل در داروهایی است که به صورت همزمان تجویز و مصرف می‌شوند. آمارهای معتبر نشان می‌دهد که این خطای پزشکی نه تنها در ایران که حتی در بخش‌های بستری و یا سرپایی سیستم‌های بهداشتی و درمانی کشورهای توسعه‌یافته هم در حال افزایش است که می‌تواند پیامدهای زیانبار قابل توجه از جمله آسیب به ارگان‌های حیاتی، بستری‌های مکرر و طولانی شدن مدت زمان بستری در بیمارستان داشته باشد. علاوه بر این هزینه‌های قابل توجهی به بیمار و نظام سلامت کشورها وارد کند.
انجمن پزشکی آمریکا اعلام کرده که سالانه ۴۴ تا ۹۸ هزار بیمار در اثر خطاهای پزشکی بیمارستان‌ها در این کشور فوت می‌کنند و در برخی موارد این آمارها به ۱۹۵ هزار نفر هم می‌رسد. همچنین این انجمن اعلام کرده که خطاهای پزشکی در این کشور، پنجمین تا ششمین علت مرگ محسوب می‌شود. در ایران، آمار دقیقی از این مساله منتشر نمی‌شود اما شکایت از تداخلات دارویی جزو شکایت‌های با آمار بالا از جامعه پزشکان به شمار می‌رود. در این باره ستاره خسروانی، پژوهشگر سلامت و مدرس دوره‌های اعتباربخشی بیمارستانی چندی پیش به ایرنا گفته بود «رایج‌ترین خطاهای گزارش شده در بیمارستان‌های ایران، خطاهای دارودهی است. در این میان، ۲۵ تا ۳۵ درصد خطاها مربوط به محاسبه دُز داروست. در این زمینه، استراتژی‌های مختلفی مثل استراتژی مربوط به نیروی انسانی یا تکنولوژی‌ها و ارتقای فرآیندهای مدیریتی برای پیشگیری از این دسته خطاها پیشنهاد می‌شود.» این در حالی است که سیستم‌های تصمیم‌یار بالینی مدتی است که به عنوان یکی از مداخلات پزشکی به این حوزه ورود کرده‌اند و می‌توانند در شناسایی و مدیریت به موقع و مناسب تداخلات دارو با دارو به کمک پزشکان بیایند و موجب بهبود تصمیم‌گیری‌های بالینی و ارتقاء کیفیت دارودرمانی بیماران شوند.
۵۰ نرم‌افزار برای تشخیص تداخل دارویی
اثربخش بودن نرم‌افزاهای تشخیص تداخل دارویی را علیرضا زالی، رئیس دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی هم تایید می‌کند و می‌گوید: «تداخلات دارویی یکی از مسائل مهم در نظام سلامت در دنیا محسوب می‌شوند و نیازمند توجه ویژه‌ای است. یکی از عوامل مهم در این حوزه هم مصرف خودسرانه داروست و مردم ایران آمار بالایی در مصرفه خودسرانه دارو در دنیا دارند. یکی از عوامل مصرف بالای دارو به شکل خودسرانه در ایرانی‌ها دسترس بودن داروهاست، چون همین حالا هم ۱۵۰ قلم دارو بدون نسخه به افراد فروخته می‌شوند.» به گفته زالی مصرف برخی از داروها به صورت خودسرانه سبب بی‌اثر کردن داروهای دیگر می‌شود و از سوی دیگر ۴۰ درصد از مسمومیت‌ها هم به دلیل مصرف و تداخلات دارویی است.
او با بیان این که در حال حاضر بیش از ۵۰ نرم‌افزار در ایران که تداخلات دارویی را اطلاع رسانی می‌کنند در اختیار پزشکان قرار دارد، عنوان می‌کند: «این نرم افزارها کمک می‌کنند تا مشکلی برای بیماران ایجاد نشود. این ابزارها از هوش مصنوعی بهره می‌برند و به عنوان تصمیم‌یار به پزشک کمک می‌کنند اما تصمیم گیرنده نهایی درباره مسائل بالینی خود پزشک است. این در حالی است که هوش مصنوعی در لحظه تداخلات دارویی را پیش‌بینی می‌کند و در دنیا ۵۰ تریلیون دلار (هزار میلیارد) داده‌های دیجیتالی در چرخش است. پزشکی فرادقیق به گونه‌ای است که با استفاده از هوش مصنوعی، برای هر فرد نسخه خاص خود بیمار تجویز می‌شود.»
عواملی موثر بر خطای دارویی
نه تنها پزشکان که مدتی است پرستارها هم برای دارودهی ایمن‌تر و برای کاهش خطاهای مرتبط با داروهای تزریقی، از تجهیزات هوشمند استفاده می‌کنند. این دستگاه‌ها به شکلی طراحی شده‌اند که سرنگ حاوی دارو داخل آن قرار گرفته و برنامه تزریق به دستگاه داده می‌شود. دستگاه هم با همان برنامه‌ریزی و بر اساس سرعت حرکت پیستون به بیمار تزریق می‌شود. اما بر اساس اعلام آرمیتا ضیائی، مدیرعامل یک شرکت دانش بنیان ایرانی همچنان محاسبه اولیه و انتخاب پروتکل‌ها برای استفاده از این تجهیزات با دستور پزشک و از سوی پرستار انجام می‌شود: «به دلیل حجم کاری زیاد و ساعت‌های طولانی کشیک، رژیم‌های چند دارویی بیماران، لزوم بررسی داروهای پرخطر از سوی دو کارشناس پرستاری، احتمال در دسترس نبودن دستورالعمل نحوه رقیق‌سازی و تهیه دُز مورد نظر برای پرسنل و استفاده مقرون به صرفه از ویال‌های مولتیپل دز، هنوز هم خطاهای وابسته به دُز دارو در صدر فهرست خطاهای دارویی قرار دارند.»
هوش مصنوعی به تنهایی کارآمد نیست
«استفاده از هوش مصنوعی در چنین حوزه‌هایی قطعا اثربخش است اما شروطی دارد که اگر رعایت نشود، نمی‌تواند منجر به استفاده صحیح شود.» این نکته‌ای است که ایرج خسرونیا، رئیس جامعه پزشکان متخصص داخلی به آن اشاره می‌کند و در توضیح بیشتر به همشهری می‌گوید: «مشکل اصلی اینجاست که بیماران به دریافت نسخه‌های مختلف از پزشکان متعدد عادت کرده‌اند. بیماران به طور همزمان به چند پزشک مراجعه و در هر مرتبه ویزیت داروهای مختلفی دریافت می‌کنند. زمان مراجعه به هر پزشک هم اطلاعات دقیقی از داروهایی که دارند یا مصرف می‌کنند را به پزشک ارائه نمی‌کنند. این مساله یکی از عواملی است که منجر به تداخلات دارویی می‌شود.»
خسرونیا این مساله را یکی چالش‌های استفاده از چنین نرم‌افزارهای تشخیصی برای تداخلات دارویی و هوش مصنوعی در همین حوزه می‌داند و تاکید می‌کند: «این نرم‌افزارها در اختیار ما قرار دارد اما تا زمانی که سازوکارها اصلاح نشود، نمی‌توان انتظار بهبود این شرایط را داشت. در این باره ضرورت دارد که تمامی داروهای مورد استفاده بیماران در بستر یک نسخه مشترک ثبت شود، تا تمام پزشکان مورد مراجعه بیماران از داروهای تجویز شده درباره آنها آگاه شوند. یکی از ضرورت‌ها هم این است که دکتر داروخانه در زمان دریافت نسخه، بتواند نسخه مشترک را ببیند و در انتهای زنجیره دریافت دارو، نسبت به این مساله به بیمار آگاهی لازم را ارائه کند.»
به گفته این پزشک در حال حاضر بیماران در حالی داروهای مختلف را بر اساس نسخه‌های مختلف مصرف می‌کنند که نه دُز آن مشخص است و نه نوع مصرفش. اکثر بیماران هم از داروهایی که مصرف می‌کنند، اطلاعات دقیقی ندارند و به دلیل نبود آگاهی تداخلات دارویی برای آنها ایجاد می‌شود، اما در نهایت این پزشکان هستند که باید نسبت به چنین مشکلاتی پاسخ بدهند و از آنها شکایت می‌شود.
چرا هوش مصنوعی برای خطاهای دارویی مهم است؟
با وجود مسائلی که درباره استفاده از هوش مصنوعی برای کاهش خطای پزشکی مطرح می‌شود اما می‌توان امیدوار بود که استفاده از تکنولوژی‌های به روز شده جهانی که مصرف و تولید آن در کشور ما هم رو به افزایش است می‌تواند تجویز بی‌ضابطه دارو و تداخلات دارویی را کاهش کند. هوش مصنونی می‌تواند علاوه بر کاهش خطاهای دارویی، منجر به ثبت و ضبط میزان و نحوه مصرف برخی داروهای پرخطر شود. داروهایی که ممکن است نحوه تزریق و اشتباه در دُز آن به واسطه خطای محاسباتی فردی منجر به آسیب جدی به بیمار یا فوت او شود. به همین دلیل ضرورت دارد که نظام سلامت با وجود مشکلات فراوانی که به دلیل کمبود نیروی انسانی دارد، استفاده از تکنولوژی‌های روز دنیا را افزایش داده و در مسیر کاهش خطاهای دارویی در بیمارستان‌ها و مراکز درمانی قدم بردارد که هم منجر به کاهش هزینه‌کرد در نظام سلامت و هم منجر به افزایش آگاهی عمومی در جامعه خواهد شد.
هوش مصنوعی برای دارو چه می‌کند؟
سومین علت مرگ و میر ناشی از خطاهای پزشکی در دنیا مربوط به تداخلات دارویی است که به کمک نرم‌افزارهای مجهز به هوش مصنوعی می‌توان سرعت شناسایی و مدیریت به موقع و مناسب این تداخلات را کاهش داد.
* تداخلات دارویی سومین علت مرگ و میر ناشی از خطاهای پزشکی در دنیاست
* ۴۰ درصد از مسمومیت‌ها در کشور به دلیل مصرف و تداخلات دارویی گزارش می‌شود
* ۱۵۰ قلم دارو در کشور بدون نسخه به افراد فروخته می‌شوند و ایرانی‌ها بالاترین مصرف‌کننده خودسرانه دارو در دنیا هستند
* ۰.۰۶ درصد تا ۴۲ درصد میزان خطاهای پزشکی در بیمارستان‌های کشور عنوان می‌شود
* ۲۵ درصد تا ۳۵ درصد از خطاهای پزشکی در بیمارستان‌های کشور مربوط به محاسبه دُز داروست
* سیستم‌های تصمیم‌یار بالینی مدتی است که به عنوان یکی از مداخلات پزشکی ورود کرده‌اند که در شناسایی و مدیریت به موقع و مناسب تداخلات دارو با دارو به پزشکان کمک می‌کنند
* ۵۰ نرم‌افزار مجهز به هوش مصنوعی که تداخلات دارویی را اعلام می‌کنند، اکنون در دسترس پزشکان ایرانی قرار دارد
* پرستارها هم برای دارودهی ایمن‌تر و برای کاهش خطاهای مرتبط با داروهای تزریقی، در بیمارستان‌های کشور از دستگاه‌های هوشمند استفاده می‌کنند
* هوش مصنوعی علاوه بر کاهش خطاهای دارویی، می‌تواند منجر به ثبت و ضبط میزان و نحوه مصرف برخی داروهای پرخطر شود
تداخلات دارو با دارو به کمک پزشکان بیایند و موجب بهبود تصمیم‌گیری‌های بالینی و ارتقاء کیفیت دارودرمانی بیماران شوند. هر چند که متخصصان سلامت معتقدند با وجود مجهز شدن پزشکان به این ابزارها و ضرورت توسعه آن، اما موانعی هم در استفاده بهینه از این تجهیزات وجود دارد، از جمله این که بیماران در مراجعه به پزشکان مختلف، نسخه و داروهای متعدد را دریافت و مصرف می‌کنند و حتی با وجود هوش مصنوعی بدون در اختیار داشتن یک نسخه مشترک و واحد برای بیمار نمی‌توان انتظار چندانی از بهبودی تداخلات دارویی داشت. به همین دلیل استفاده از این هوش مصنوعی و نرم‌افزارهای هشداردهنده درباره داروها زمانی کارآمد خواهد بود که یک نسخه واحد از بیماران در اختیار پزشکان و داروخانه‌ها قرار بگیرد.
