برجسته‌ترین شاعران زن ایران؛ از رابعه و مهستی تا سه ملکه شعر معاصر

مثلث شعرای زن فارسی زبان

شناخت ایرانیان از شعرای زن قدیم ایران زیاد نیست. هر چه به دوران جدیدتر نزدیک می شویم این نقیصه کمتر می شود. شعرای زن معاصر ایران بسیار شناخته شده و محبوبند. کتاب ها و دیوان این شعرا بارها تجدید چاپ شده و مقالات و آثار پژوهشی فراوانی هم درباره آنها نوشته شده است

در میان شاعران معاصر ایرانی سه شاعر نسبت به سایرین مشهورتر هستند و می توان از آنان با عنوان مثلث شعر زنانه ایران نام برد. پروین اعتصامی، فروغ فرخزاد و سیمین بهبهانی سه ضلع این مثلث را تشکیل می دهند. شهرت این سه شاعر بلندآوازه ایرانی بسیار زیاد است و آثارشان بارها خوانده و نقد شده است. البته در ۱۰۰ سال اخیر زنان شاعر بسیار زیادی در ایران ظهور کرده اند اما هیچ یک به اندازه فروغ، پروین و سیمین بلندآوازه نبوده اند.

با این حال، نباید از یاد بود که در گستره تاریخ، این سه تنها شعرای مشهور ایرانی نبوده اند. ادبیات فارسی دری حداقل ۱۴ قرن قدمت دارد. در این ۱۴ قرن طلایی، شعرای زن بسیاری ظهور کرده اند که متاسفانه غالبا فراموش شده اند. در زیر به مهم ترین شعرای زن قدیم ایران زمین اشاره می کنیم:

رابعه بلخی و مشاعره‌هایش با رودکی

شاید اولین شاعر مشهور فارسی زبان (دری) رابعه بنت کعب یا بلخی باشد. او در قرن ۴ هجری می‌زیسته و اهل بلخ بوده است. رابعه معاصر رودکی بوده و با او مشاعره داشته است. او عاشق بکتاش، غلام برادرش بوده و اشعار فراوانی در باب عشق او سروده است. شعر زیر نمونه ای مشهور از سروده های او است:

عشق او باز اندر آوردم به بند کوشش بسیار نامد سودمند

عشق دریایی کرانه ناپدید کی توان کردن شنا ای هوشمند

عشق را خواهی که تا پایان بری‌ پس بباید ساخت با هر ناپسند

مهستی گنجوی، رباعی‌سرای مشهور

مهستی گنجوی یا منیژه دومین شاعر مشهور فارسی زبان است که در قرن ۵ و ابتدای ۶ می‌زیسته است. مهستی پس از خیام، برجسته‌ ترین رباعی‌سرای ایران به‌شمار می‌آید و او را پایه‌ گذار مکتب "شهرآشوب" در قالب رباعی می‌ دانند.

مهستی در دربار سلطان سنجر سلجوقی می زیسته است. او موسیقی می دانسته و چنگ می نواخته و شعر می گفته و صدای خوشی هم داشته است.

نمونه زیر از اشعار مهستی گنجوی است:

گر باد پریر خود نرگس بفراخت دی درع بنفشه نیز بر خاک انداخت

امروز کشید خنجر سوسن از آب فردا سپر از آتش گل خواهد ساخت

جهان ملک خاتون، شاعر دوران پیشامدرن

جهان ملک خاتون دختر جلال الدین مسعود شاه اینجو و متولد قرن هشتم است. او معاصر حافظ و عبید زاکانی بوده و گفته اند که با عبید مشاعره داشته است. ملک خاتون زندگی سختی داشته است. پدر او به دست آل مظفر و امیر مبارزالدین کشته شد. بسیاری از اشعار ملک خاتون در هجو امیر مبارزالدین سروده شده است.

دیوان جهان ملک خاتون بزرگترین دیوان شناخته‌شده از زنان شاعر دوران پیشامدرن است و شامل ۴ قصیده، یک شعر، یک مرثیه بلند، ۱۲ قطعه، ۳۵۷ رباعی و ۱۴۱۳ غزل است.

شعر زیر نمونه ای از اشعار جهان ملک خاتون است:

هر روز به شیوه‌ای و لطفی دگری چندان‌که نظر می‌کنمت خوبتری

گفتم که به قاضی برمت تا دل خویش بستانم و ترسم دل قاضی ببری

رشحه دختر هاتف اصفهانی

بیگم ملقب به رشحه در دوران قاجار می زیسته است. او در خانواده ای کاملا هنردوست و شاعر مسلک پرورش یافته و تا آخر عمر با محافل ادبی مختلف سر و کار داشته است. پدر او هاتف اصفهانی، شاعر بلندآوازه عصر قاجار بوده است. پسرش "کشته" شاعری مشهور بود و برادرش "سحاب" نیز شاعر دربار فتحعلیشاه بوده است‌.

نمونه ای از اشعار رشحه:

به یاد روی تو بر مه شبی نظر کردم نه اینکه رفتی و رو بر مه دگر کردم

ز دست هجر تو تا دیگری بسر نکند تمام خاک درت را ز گریه تر کردم

ام هانی در عصر قاجار

ام هانی هم از شعرای زن مشهور عصر قاجار و فتحعلیشاه بود. از زندگی ام هانی اطلاعات زیادی در دست نیست. آنچه مشخص است این است که ام هانی در جوانی ازدواج نکرد اما در اواخر عمر ازدواج کرد و بدون فرزند از دنیا رفت.

از اشعار او می توان به نمونه زیر اشاره کرد:

خـال به کـنـج لـب یـکـی، طــرّه ی مشـک فـام دو وای به حال مرغ دل، دانه یکی و دام دو

محتسب است و شیخ و من، صحبت عشق در میان از چه کنم مجابشان، پخته یکی و خام دو

مروری بر اسامی سایر شعرای فارسی زبان قدیم

به جز اسامی فوق، می توان نام برخی شعرای فارسی زبان یا ایرانی غیر معاصر دیگر را هم ذکر کرد. حیران خانم (شاعر آذربایجانی عصر قاجار)، خجسته سرخسی (شاعر سرخسی عصر سامانیان)، بی بی حیاتی (شاعر بمی قرن ۱۲ هجری قمری)، مهری هروی (شاعر هراتی قرن ۹)، ولیه صفا (شاعر مشروطه خواه عصر قاجار) و ... از جمله شعرای مهم و قابل اعتنای فارسی زبان هستند که با وجود باقی مانده برخی اشعار ، متاسفانه کمتر کسی نام آنان را شنیده‌ است‌.

همچنین لازم به ذکر است که بسیاری از شعرای فارسی زبان زن غیر ایرانی بوده اند که متاسفانه در مورد آنها نیز تحقیقات زیادی نشده است. در میان این زنان، زیب النساء، شاهزاده گورکانی و فرزند اورنگ زیب، امپراتور هند از سایرین مشهورتر است.