ارزشمندترین محوطه‌ باستانی ایران در یک قدمی نابودی

به گزارش سایت خبری پُرسون، تپه چشمه‌علی، یکی از مهم‌ترین محوطه‌های تاریخی و طبیعی شمال فلات مرکزی ایران، با قدمتی بیش از 8000 سال، امروز در معرض خطر نابودی قرار دارد. این محوطه که روزگاری مأوای جوامع کهن و شاهد تحولاتی بزرگ در تاریخ تمدن ایران بوده، حالا نه‌تنها با بحران خشک شدن کامل چشمه از 1 تیر 1402 روبه‌رو است، بلکه کاوش‌های باستان‌شناسی در آن نیز به نتایجی عملی منجر نشده و آثار کشف‌شده بدون هیچ‌گونه برنامه حفاظتی یا نمایش عمومی، از ری خارج شدند.

از یک‌سو، حفاری‌های پروژه مترو تهران در این منطقه، موجب انحراف مسیر آب و نابودی چشمه شده و از سوی دیگر، کاوش‌های اخیر که منجر به کشف سفال‌های تاریخی و یک اسکلت انسانی 4000 ساله شد، پس از مدت کوتاهی، بدون انتشار نتایج علمی مشخص، بدون طراحی یک سایت‌موزه یا ایجاد زیرساختی برای معرفی این یافته‌ها، پایان یافت.

عدم حفاظت از این محوطه، آن را به محلی برای حفاری‌های غیرمجاز و تخریب‌های گسترده تبدیل کرده و هیچ اقدام مؤثری از سوی مسئولان شهری، میراث فرهنگی و نهادهای مربوطه برای جلوگیری از ادامه این روند دیده نمی‌شود.

حمیدرضا ملک‌پور سرپرست هیئت کاوش‌های چشمه‌علی در خصوص اهمیت محوطه باستانی چشمه علی اظهار داشت: چشمه‌علی یکی از معدود محوطه‌های باستانی در شمال فلات مرکزی ایران، از جمله دشت‌های تهران، ری و ورامین است که دارای آثار دوره نوسنگی جدید است. بر اساس گاه‌نگاری‌های انجام‌شده، سکونت در این منطقه از 7000 تا 7500 سال پیش آغاز شده و لایه‌هایی از دوره نوسنگی تا دوره‌های تاریخی و اسلامی در آن یافت می‌شود.

بسیاری از لایه‌های فرهنگی و معماری این محوطه از بین رفته

وی افزد: کاوش‌های اخیر ما نشان داده که طی 90 سال گذشته، از زمان کاوش‌های اولیه توسط اسمیت، بسیاری از لایه‌های فرهنگی و معماری این محوطه از بین رفته است. متأسفانه، حدود چهار تا پنج متر از نهشته‌های باستانی در اثر عوامل انسانی و محیطی تخریب شده است.

تپه چشمه علی محلی برای کاوش‌های غیرمجاز

سرپرست هیئت کاوش‌های چشمه‌علی با اشاره به اهمیت چشمه‌علی به‌عنوان یکی از کهن‌ترین استقرارهای انسانی در منطقه ری گفت: این محوطه شواهدی از سکونت جوامع اولیه و تحولات معماری را در خود دارد، اما متأسفانه تخریب‌های گسترده‌ای در آن صورت گرفته است. حفرهای غیرمجاز و عدم محافظت کافی موجب شده که آثار ارزشمند این منطقه به‌شدت آسیب ببینند. دسترسی آسان به این تپه و عدم وجود نظارت کافی، آن را به محلی برای کاوش‌های غیرمجاز و تخریب‌های گسترده تبدیل کرده است.

لزوم اقدام فوری برای حفاظت از چشمه‌علی

ملک‌پور با بیان اینکه این سایت در صورت حفاظت مناسب می‌تواند به یک سایت‌موزه و مرکز گردشگری مهم تبدیل شود، از مسئولان شهری، فرمانداری ری، شهرداری و میراث فرهنگی خواست تا اقدامات جدی برای حفظ این محوطه انجام دهند.

وی تصریح کرد: حداقل اقدام فوری که انتظار داریم، ایجاد حصارکشی و استقرار نگهبان دائمی برای جلوگیری از تخریب‌های بیشتر است. کشورهای همسایه مانند ترکیه از محوطه‌های مشابه، مانند چاتال‌هویوک، به‌عنوان جاذبه‌های گردشگری بین‌المللی استفاده کرده‌اند، اما ما در حفاظت از چشمه‌علی که یکی از ارزشمندترین محوطه‌های باستانی ایران است، کوتاهی کرده‌ایم.

سرپرست هیئت کاوش‌های چشمه‌علی همچنین به نقش دانشگاه شهید بهشتی در پژوهش‌های این منطقه اشاره کرد و گفت: دانشگاه شهید بهشتی، در راستای پژوهش‌های باستان‌شناسی، تمرکز خود را بر دشت ری قرار داده و همزمان با کاوش‌های فعلی، پایگاه پژوهش‌های میدانی باستان‌شناسی این دانشگاه در ساختمان مجاور تپه چشمه‌علی تأسیس شده است. این کاوش‌ها نه‌تنها اهداف پژوهشی دارند، بلکه با همکاری سازمان میراث فرهنگی و مقامات شهری، به‌دنبال تبدیل این محوطه به یک سایت موزه و مرکز گردشگری هستیم.

چشمه علی حفاظت نشود؛ بخشی از تاریخ و هویت ملی برای همیشه از بین خواهد رفت

ملک‌پور در پایان بر اهمیت حفظ هویت تاریخی ایران تأکید کرد و افزود: وضعیت چشمه‌علی نشان می‌دهد که اگر برای محوطه‌های باستانی داخل شهرها چنین اتفاقاتی می‌افتد، چه سرنوشتی در انتظار محوطه‌های خارج از بافت‌های شهری خواهد بود؟ این یک هشدار جدی است و اگر اقدامی صورت نگیرد، بخشی از تاریخ و هویت ملی ما برای همیشه از بین خواهد رفت.

گفتنی است، پس از پایان دوره کاوش در چشمع علی، بلافاصله محل حفاری به حالت اولیه خود بازگشت و محوطه‌ای که روزها توسط کاوشگران و باستان‌شناسان زیر و رو شده بود، مجدداً با خاک پوشانده شد. این در حالی است که تپه چشمه علی پیش از آغاز این کاوش‌ها، هدف تعرض و حفاری‌های غیرمجاز قرار گرفته بود. پس از اعلام خبر کشف اسکلت 4 هزار ساله، هیچ گونه اقدامی برای حفاظت از این آثار تاریخی، نمایش عمومی یافته‌ها یا توسعه طرح‌های گردشگری در منطقه صورت نگرفت.

وجود اسکلت 4 هزار ساله و سایر یافته‌های تاریخی در محل حفاری، می‌توانست فرصتی مناسب برای توسعه گردشگری و جذب علاقه‌مندان به تاریخ و باستان‌شناسی باشد. اما متأسفانه تا به حال هیچ‌گونه اقدامی در این زمینه صورت نگرفته است. آیا نمی‌توانست این کاوش‌ها به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری در منطقه به نمایش گذاشته شود تا همگان از اهمیت این محوطه باستانی آگاه شوند؟ چرا برنامه کاوش‌ها بدون هیچ‌گونه طرح توسعه‌ای یا ایجاد فضایی برای نمایش عمومی این آثار انجام شد؟

سوالی دیگر که در این رابطه مطرح می‌شود، تصمیم به خروج اسکلت 4 هزار ساله از محل حفاری است. چرا تصمیم بر این شد که اسکلت از خاک خارج شود، در حالی که امکان حفاظت کامل از آن وجود نداشت؟

در نهایت، سوالات زیادی در مورد اهداف و نحوه انجام این کاوش‌ها وجود دارد که هنوز بی‌پاسخ مانده‌اند. چرا برنامه‌های کاوش باستان‌شناسی بدون طرح‌های توسعه‌ای و بدون توجه به جنبه‌های حفاظت از آثار تاریخی اجرا می‌شود؟ آیا به جای حفاری و کشف تنها برای ثبت اطلاعات علمی، نمی‌توانست این آثار به عنوان یک منبع اقتصادی و فرهنگی برای منطقه مورد بهره‌برداری قرار گیرد؟

تپه چشمه علی با تمام اهمیت تاریخی و باستانی‌اش، اکنون در حالی که هیچ‌گونه برنامه جامع‌تری برای نگهداری و نمایش یافته‌های آن وجود ندارد، همچنان در معرض خطر قرار دارد. امیدواریم که در آینده نزدیک، مسئولان و کارشناسان مرتبط، گامی مؤثر برای حفاظت و بهره‌برداری صحیح از این میراث باستانی بردارند تا ارزش‌های فرهنگی و تاریخی این منطقه برای نسل‌های آینده محفوظ بماند.

منبع: تسنیم