سمرقند در دوره ساسانیان مرکز مهم صنعت کاغذسازی

به گزارش سایت خبری پرسون از اصفهان، روزنامه نگاری در ایران تاریخی دیرینه دارد. آنچه مسلم و مبرز است، هیچ امپراتوری و قدرت حاکمه ای بدون وجود تبادل و انتقال اطلاعات متقن و صحیح نمی تواند موجودیت داشته باشد.

این ویژگی در امپراتوری های ایران باستان نیز کاملا مصداق داشته است تا جایی که این جمع آوری و تبادل اطلاعات، اخبار و گزارش ها به عنوان مهمترین بخش نظام اداری ؛ امپراتوری های ایران باستان را به قدرتی بلامنازع در جهان تبدیل کرده بود. وجود دو وزارتخانه اشراف ( وزارت اطلاعات ) و دیوان برید (وزارت اطلاع رسانی) جایگاه و نقش مهم این مق و له را نشان می دهد.

در کلیله و دمنه آورده شده است:« اکنون نکته ای چند از سخنان امیرالمومنین منصور: محتاجم به چهار مرد که بر درگاه من قائم گردند. کسانی که به ایشان کار ملک راست نتواند بود، چنانکه تخت بی چهار پایه راست نایستد. یکی از ایشان حاکمی که در امضای احکام شرع از طریق دیانت و امانت نگذرد و نگرش مردمان او را از راه حق باز ندارد و دوم خلیفتی که انصاف مظلومان ضعیف از ظالمان قوی بستاند و سوم ناصح که خراج هو و حقوق بین الملل بر وجه استقصا( سختگیر در محاسبه ) طلب کند و بر رعیت حملی روا ندارد که من از ظلم او بیزارم و آنگه انگشت بگزید و گفت: آه آه. گفتند: چهارم کیست یا امیرالمومنین؟

گفت: صاحب بریدی که اخبار درست و راست انهای کند (خبر دادن) و از حد صدق نگذرد. در اثر ارزشمند اخلاق ناصری نیز بر این مهم تاکید کرده است.

« سابقه این دیوان قدرتمند اداری به دوران هخامنشیان بازمی گردد ، چنانچه داریوش کبیر برای برقراری امنیت عمومی در ایالات(ساتراپ ها)، تشکیلاتی را بنیاد نهاد که در آن دبیر یا منشی مخصوصی بر ساتراپ(استاندار) و شهربان ولایت گماشته شده بود تا او را از جریان امور و رویدادهای مهم ولایات آگاه کنند.

بدین منظور و برای سهولت و سرعت جریان خبررسانی راه های هموار و منزلگاه های برای قاصدان دولت به فواصل چهار فرسنگ احداث شدند. »

دیوان برید در دوره ساسانیان از فرغانه تا شوش و از مدائن تا حیره و از بحرین تا مشکاب و در سراسر عربستان ، شام و قطر تحت سیطره ایرانیان فعال بوده است تا جایی که یکی از مهر های چهارگانه خسرو انوشیروان به دیوان برید اختصاص داشته است.

تاسیس دیوان برید در دوران اسلامی را به معاویه بن ابوسفیان نسبت داده‌اند، احتمالاً معاویه این نهاد را در ایران با دستیاری زیاد بن ابیه که حاکم پارس بود و با زبان فارسی و نظام دیوان سالاری ایرانیان آشنا بود، اخذ نموده باشد، اما اوج گسترش دوباره این دیوان در دوره عباسیان بود که به شیوه ساسانیان بنیان‌گذاری شد. منصور عباسی در اهمیت این دیوان به جانشین و فرزندش مهدی سفارش بسیار کرده است.

مهدی عباسی نیز ضمن گسترش این وزارتخانه در هنگام جنگ با رومیان، از صاحبا ن برید در خصوص جمع آوری اخبار جنگ نهایت استفاده را کرد.

در دوران حکومت هارون الرشید، دیوان برید با راهنمایی و درایت برمکیان ایرانی نظمی تازه یافت و در مرکز همه ولایات سازمان برید تاسیس شد.

شکوفایی اقتصادی و فعالیت‌های تجاری در سده سوم و چهارم، ایجاد بریدخانه ها را برای جمع آوری اخبار اجتماعی، اقتصادی و نظامی را ضروری کرد. قدامه بن جعفر بغدادی صاحب برید زمان مکتفی خلیفه عباسی از اهمیت وزارتخانه برید در مشرق و مغرب جهان اسلام سخن گفته است تا جایی که رئیس دیوان برید باید از هر چیز باخبر باشد و به هر جایی راه داشته باشد. »(همان منبع)

برید؛ روزنامه نگاری ایرانی

جان نباشد جز خبر را آزمون

هر که را افزون خبر جانش فزون

اقتضای جان چو ای دل آگهی است

هر که آگه تر بود جانش قوی است

جان ما از جان حیوان بیشتر

از چه زان رو که فزون دارد خبر

حکیم بزرگوار جلال الدین محمد بلخی – مولوی بزرگ- در این چند مصرع به خوبی جایگاه آگاهی و خبر را ترسیم کرده است . مفهوم آگاهی در حال حاضر از چنان ابعاد پیچیده و مبهمی تشکیل شده است که خواسته یا ناخواسته علوم مختلفی را در جهت تبیین خود و دستیابی بشر به معنا و کارکرد این واژه بلند مرتبه درگیر خودکرده است، از اثرات روان شناختی تا فیزیولوژی و جامعه شناسی و دکومانتاسیون و ... اما اگر این مفهوم همانگونه که بزرگان علم تسریع کرده اند در بطن جامعه محقق می شود یعنی ما مردمانی آگاه بایددر بطن جامعه ای آگاه و پویا داشته باشیم نهایتا به همین چند مصرع حضرت مولانا خواهیم رسید و شاید بر همین مصداق بود که سلاطین اندیشمند، دانش دوست و علم پرورسامانی در دوران نوسازی علمی شکوهمند خود به خوبی از جایگاه خبر، اطلاع رسانی و ایجاد ساز و کارهای لازم جهت آگاهی و آگاه سازی اجتماعی آگاهی داشته و مکانیسم های قدرتمندی در جهت اعتلاء آن در حکومت خودایجادکرده بودند تا جایی که وزارتخانه ای مستقل با تمام ساز و کارهای ممکن یک وزارتخانه اعم از وزیر، ادارات مختلف زیر مجموعه، شعب زیر مجموعه در سراسر قلمرو و مسئولان و کارکنانی با ویژگی های خاص اعم از قدرت کلام، قلم و ... ایجاد کرده بودند تا در کنار دیوان رسایل، دیوان اشیا ( وزارت دارایی )، دیوان جیش ( وزارت دفاع )، دیوان شرطه ( وزارت کشور )، دیوان محتسب، دیوان اشراف ( وزارت اطلاعات )، دیوان آب، « دیوان بریدنیز به عنوان وزارتخانه اطلاع رسانی نقش رشد و توسعه اطلاع رسانی و آگاهی را انجام دهد.

وظیفه ماموران این دیوان آن بود که خبرهای مهم از پایتخت به ایالات برسانند. و گذشته از این درباره اعمال ماموران محلی گزارش دهند . نامه ها و فرمان های لشکری و اخبار کشور به وسیله صاحب برید به دست پادشاه می رسید. وظیفه صاحب برید آن بود که از یک سو سلطان و امرای کشور را از تمام رویدادهای مهم قلمرو امپراطوری آگاه سازد و از سوی دیگر اخبار و اطلاعات مهم کشوری و لشکری را به اطلاع عموم برساند. این وزارتخانه تا زمان شورش محمود سبکتکین بر علیه دولت سامانی و شکل گیری حکومت غزنویان ادامه یافت اما در زمانی محمود غزنوی بیشتر تبدیل به مجموعه ای گردید که با انتخاب و گزینش اخبار آنچه را به سمع و نظر می رساندند که خوشایند سلاطین بود.

« از مهمترین وظایف برید را آگاهی بر احوال عاملان خراج و املاک و نظارت بر تمامی کارهای آنان دانسته اند . صاحب برید حتی می توانست از رفتار و افکار حکام مطلع باشد و دریابد که در ضرابخانه چقدر طلا و نقره سکه زده می شود. او با نظارت دقیق خود تمامی اخباری را که گزارش می کرد از نظر خود او مسلم و قطعی بود.

ساختارهای اداری و دیوان سالاری حکومت ها و دولت های پیش از صفویه دارای فراز و نشیب زیادی بود و بستگی تام به حاکم داشت اگر پادشاه یا والی ای همچون آل بویه، آل زیار و سامانیان که از عالمانی بزرگ و ادیبانی آگاه انتخاب می شدند، بر حکومت دست می یازیدند، دیوان برید وظیفه « خبر رسانی و برقرار ارتباط » را ایفاء می کرد و زمانی که حاکمی جبار و کم سواد بر مسند قدرت قرار می گرفت، این دیوان عملا به سمت دیوان اشراف گرایش پیدا می کرد و نقش اطلاعاتی برای حکام را بر عهده می گرفت.

در واقع دیوان برید اوج شکوفایی خود را در ایفای وظیفه ارتباطات و خبر رسانی مرهون دولت سامانیان است . « برید سازمان ارتباطات و خبر رسانی دولتی بود که وظیفه جمع آوری و گزارش اطلاعات و همچنین حراست از امنیت دولت و مردم را بر عهده داشت. »

این وظیفه مهم محقق نمی شد مگر آنکه مامورین برید افرادی آگاه و توانا و مطلعی می بودند که با برخورداری از قدرت یک انسان ارتباطی می توانستند به شناخت هر چه بیشتر در مورد مسائل دست یابند. « علاوه بر اخلاق که مبنا و اساس فعالیت آنان است، می بایست پنج اصل مهم و زیر بنایی را در وجود خود تقویت می کردند . پنج اصلی که بر گرفته از حواس پنجگانه خدادادی است. عقلانیت، خوب دیدن، خوب شنیدن، خوب گرفتن و خوب نوشتن است. »

ابن حوقل می نویسد: « در هر یک از نواحی خراسان و ماوراءالنهر یک مامور برید مستقر بود « فاصله دو منزل برید از یک دیگر دو فرسخ ( شش میل ) بود و در هر منزل رباطی ساخته و ماموران و اصحاب برید در آنجا مستقر بودند.»

« در اوایل دوره سامانیان برخی محدثان توانستند کار برید را بر عهده گیرند. خلف بن شاهد نسقی ( د 308) که جامع بخاری را برای سمرقندیان تدریس می کرد . در سال 302 متصدی برید شهر بود . بعدا ماموران برید معمولا از میان افراد دبیر پیشه و آشنا به شعر و ادب انتخاب می شدند. ابوالحسن علی بن حسن لحام حرانی شاعر هجویه پرداز که در زمان امیر حمید نوح بن نصر ( ق 331-343) به بخارا آمد و تا پایان روز کار امیر سدید منصور بن نوح در آنجا زیست برخی مشاغل دولتی از جمله برید ترمذ و برید خوارزم را عهده دار شد. ابن مطران ابو محمد حسن بن علی سطرانی، شاعر ناآور چاچ نیز که به بخارا آمده بود، چندی شغل برید را از جمله در ترمذ تصدی کرد.

ابونصر ظریفی ابیوردی کاتب و شاعر که دیری در بخارا اقامت گزید، به کار برید گماشته شد. ابوعلی بلعمی وزیر اورا اکرام کرد و در تصدی برید یکی از شهرهای خراسان مخیر ساخت و او زادگاه خود را انتخاب کرد. از این رو با منشوری روانه ابیورد شد.

از ابومنصور احمد بن عبد الله دینوری پسر ابوالقاسم دینوری، شاعر و نویسنده و دولتمرد و [ سیاستمدار ] سامانی نیز باید یاد کرد. ابومحمد عدی بن محمدجرجانی نیز از فضلای بخارا بود که به سمت برید در آمد اما ابومحمد عبدالله بن عثمان واثقی ادیب و شاعر که به امید بهبود وضع خویش به بخارا آمد تا شغل برید را بگیرد، علی رغم اقامت بسیار توفیقی نیافت. »

مطالعه تاریخ ثعالبی و بیهقی و سایر آثار باقی مانده، همگی صراحت بر وجود افراد ارتباطی و با توانایی های یک فرد ارتباطی همچون یک روزنامه نگار امروزی که ذکر گردید را داشته اند تا جایی که این افراد علاوه بر تهیه اخبار و گزارش های مدون بعضا در کشاکش وظیفه سازمانی خود به عنوان صاحب برید در شناسایی و احصاء رویدادهای مهم و تنظیم آن بر اساس یک خبر و گزارش مدون و ارسال آن از طریق وسایل ارتباطی آن زمان اعم از کبوترهای نامه بر، چاپار خانه ها و ... قدم را فراتر از یک وظیفه دیوانی و سازمانی نهاده و به تدوین این اطلاعات در قالب کتاب های ارزشمند و دانش های والای زمانه همت گماردند. همچون خبرنگارانی که پس از طی سالها تلاش به جایگاه رفیع روزنامه نگاری رسیده و قدرت تحلیل و تبیین رویدادها را یافتند و موفق شدند آثار ارزشمندی را در قالب های ادبی مختلف به شکل کتابهایی به یادگار گذارند. آثار جلال آل احمد، پرویز ناتل خانلری، علوی و عبدالحسین زرینکوب، اسلامی ندوشن و حتی کمی پیش تر علامه دهخدا همه گویای همین مطلب بوده و با آثار بزرگان برید همچون علی مطرانی، دینوری و ابیوردی در شعر، خلف بن شاهد نسقی در تالیف جامع بخاری: ابوالفضل بیهقی صاحب تاریخ بیهقی و ... می تواند همسویی داشته باشد.

این یک حقیقت است که ماهیت فرایند خبررسانی، روزنامه نگاری و اطلاع رسانی آگاهی است و این آگاهی در مرحله اول در خود فرد بایستی ایجاد و متبلور شود که عموما در شخصیت صاحبان برید در گذشته واصحاب رسانه های امروزی متجلی است. در این خصوص می توان « از دبیران مبرزی که در حدود 371-372 تولیت برید نیشابور را به دست داشتند ابونصر عتبی، دایی ابونصر محمد بن عبدالجبار عتبی مولف تاریخ یمینی » ( ناجی؛ 230:1386) را نام برد.

شاخصه دارا بودن قدرت قلم تا بدانجا برای صاحب برید اهمیت داشت که انتخاب صاحبان برید عموما از ادیبان، نویسندگان و علما انتخاب می شد و همین امر باعث شده بود تا صاحبان برید با دانش، آگاهی و تسلطی که بر تکنیک های دانش ارتباطات و علوم انسانی داشتند همچون یک روزنامه نگار توانا مسئولین لشکری و کشوری را زیر نظر گرفته و عملکرد آنها را در قالب اخبار و گزارش ها به نقد کشیده و رهبران جامعه را نسبت به عملکرد مدیران اجرایی وقت آگاه کنند و همین امر باعث ایجاد نظارت قدرتمند اجتماعی بر مدیران اجرایی کشور می شد تا جایی که خواجه نظام الملک در سیاستنامه می نویسد: هر حکومتی که برید نداشته باشد محکوم به نابودی است.

صاحبان برید چشمان جامعه و گوشهای شنوای دولت های زمانه بودند و با قدرت قلم خود ضمن نقد عملکردها، اجازه کج روی و بیراهه را به مسئولین کشوری و لشکری نمی دادند و حتی در پاره ای امور به عنوان یک تحلیل گر و اندیشمند با ارائه اطلاعات جامعه و دقیق، زمینه ساز برنامه ریزی ها و تصمیم سازی های مهمی در جامعه می شدند برای مثال « مقدسی از بریدی خاص برای رساندن گزارشهای مربوط به میزان آب « دیوان نهر » سخن می گوید که همچون امروز از مسایل مهم حیاتی جامعه آن زمان بوده است.

دیوان برید به عنوان یک وزارتخانه مهم، ساز و کار و ابزار لازم در جهت ایجاد مکانیسم خبریابی، خبرنویسی و خبررسانی را نیز به خوبی ایجاد کرده بود . در حوزه خبریابی همانگونه که ذکر شد و ابن حوقل آن را بیان کرده است، در هر یک از نواحی خراسان و ماورالنهر یک صاحب برید مستقر بود. توجه به این نکته که فاصله دو منزل برید از یکدیگر دو فرسخ ( شش میل ) بود و در این فاصله رباطی ساخته شده و صاحبان برید در آن مستقر بودند، بیانگر توزیع جغرافیای دقیق دولت های ایران در جهت پوشش کامل خبری رویدادهای مناطق بوده است. این فاصله با مناطق دیگر کشور مثل عراق ( اراک و حومه فعلی ) و بلدیه چهار فرسخ بود که می تواند بیانگر توزیع جغرافیایی بر اساس توزیع میزان جمعیت و شهر نشینی باشد. در خصوص حوزه خبر نویسی صاحب برید عموما یا از فضلا و اندیشمندان زمانه استخدام می شدند که به قدرت بیان و قلم تسلط جامع داشته و یا « برخی دبیران مبرز دیوان رسایل به صاحب بریدی مناطق گماشته می شدند » که اینان نیز خود افرادی نیکوخط، ادیب و فاضل بودند. »

اخبار بر روی کاغذ نوشته می شد. « چینی ها را نخستین کسانی می دانند که به ساختن کاغذ توفیق یافته اند و کاغذ چینی یکی از کالاهایی بوده است که بازرگانان مسلمان از چین با خود آورده اند. پس از آن، نخستین شهر اسلامی که این صنعت در آنجا دایر شد، سمرقند بود. بنا به روایات اسلامی عده ای از صنعتگران چینی که در سال 134 در کنار رودخانه طراز به اسارت زیادبن صالح، سردار مسلمان درآمدند. کاغذ سازی را به سمرقندیان آموختند. کم کم این صنعت در آنجا رونق یافت و کاغذ سمرقندی مایه تجارت پرسود برای مردم سمرقند و از کالاهای مشهور و منحصر به فرد این شهر گردید که به فراوانی تولید و به همه جای جهان صادر می شد.

تا پایان سده چهارم قمری کاغذ سمرقندی در کشورهای اسلامی کاملا رواج یافته بود و به سبب لطافت و زیبایی و نازکی، قرطاس مصری ( پاپیروس ) و کاغذ پوستی را از رونق انداخته بود . سمرقند در دوره سامانیان همچنان مرکز مهم صنعت کاغذ سازی بود.

وجود صنعت کاغذ سازی شکوفا و بی نظیر نشان از توجه ویژه دولتمردان پیش از صفویه و خصوصا طاهریان، سامانیان، آل بویه و ... به دیوان برید و مکانیسم های اطلاع یابی و اطلاع رسانی بوده است چرا که مهمترین ابزار این دیوان و کارکنان آن ( صاحبان برید ) محسوب می شود.

در سده چهارم قمری در خراسان شیوه جدید خط کوفی نیز پدید آمد که ویژگی آن خطوط،کشیده، نازک با شکلهای گوشه دار و خطوط مرور با ضخامت متفاوت است. » اتینگهاوسن « این خط را یکی از نخستین نگارشهای عربی با کاربری گسترده و نمایانگر سبکی منطقه ای می داند.

مهارت در خطاطی و کتابت آثار ارزشمند نیز بر همین مبنا رشد و گسترش یافته اند که نشان از وجود ابزارهایی قدرتمند برای رشد و توسعه دیوان برید و اهمیت دولتمردان سامانی بر مقوله خبر و اطلاع رسانی می باشد که این ابزار در کنار کبوتران نامه بر و سایر وسایل ارتباطی زمینه ساز تکامل فرایند » خبر « در آن دوران بوده است.

« از وسایل خبر رسانی که تا روزگار ثعالبی در عراق و بلاد مجاور آن همچنان مورد استفاده بود، کبوتران نامه رسان بودند که بسا قیمت یکی از آنها به دویست دینار می رسید.»

هرچند وسایل ارتباطی دیگری همچون تپه های خبر، چاپارخانه ها و ... نیز همانگونه که دکتر محسنیان راد در کتاب کهکشان چهارم ارتباطی ذکر کرده اند از دیرباز در ایران وجود داشتند اما استفاده از "کبوتران نامه" بر باعث می شد تا صاحبان برید موجز نویسی و استفاده از سبک های خبر نویسی خاصی را در جهت ارائه اخبار و انعکاس آن به صورت جامع و مانع را تدوین و به کار ببندند که دستیابی به آنها نیازمند بررسی و تحقیق بیشتری است، همانگونه که وسایل ارتباط جمعی امروز سبک های خبری ویژه ای را ترویج می کند.

تجربه گرانبهای تاریخ ایران و جهان بیانگر آن است در هر زمان حکومت یا دولتی بر فرایند اطلاع رسانی، خبر و آگاهی صحه گذاشته است و پیگیری و تداوم آن را در دستور کار خود قرار داده است از صاحبان اندیشه ای برخوردار شده است که به عنوان چشمان باز و گوش های شنوای جامعه از تجاوز متجاوزان داخلی و خارجی به سرمایه های کم یاب مادی و انسانی آن جامعه جلوگیری کرده و مانع از فروپاشی ارزش های والای اجتماعی و ارکان حکومت شده و پویایی و فعالیت این بزرگ مردان چه با نام صاحبان برید در گذشته و چه با نام اصحاب رسانه امروزی باعث ایجاد نظم و امنیت در جامعه شده است.

ادامه دارد...

نویسنده: دکترهادی زمانی استاد دانشگاه و رئیس خانه ارتباطات استان اصفهان