زمانی که پیک «صبا» به موسیقی ایران وزیده شد

به گزارش سایت خبری پرسون از فارس، 63 سال از درگذشت یکی از ستون‌های موسیقی معاصر ایران می‌گذرد. تأثیر سترگ «ابوالحسن صبا» بر موسیقی ایرانی بر هیچکس پوشیده نیست. زمانی که نواخته‌های وی در رادیو ایران پخش می‌شد، نامش بر سر زبان‌ها افتاد؛ او کنشگری در میان نخبگان موسیقی ایران نیز به شمار می‌رفت. ابوالحسن صبا موجب یک دگرگونی عظیم در نوازندگی ویولن ایرانی شد. به همین سبب او را مؤسس مکتب ویولن ایرانی می‌نامند.

به مناسبت ۳۰ آذرماه، یادروز این هنرمند بزرگ، گفت‌وگویی با دکتر «مسیح افقه»، نوازنده، ردیف‌دان و پژوهشگر تاریخ موسیقی ایرانی درباره نقش صبا در سیر تحول موسیقی ایرانی داشته‌ایم که مشروح آن را در ادامه خواهید خواند:

پرسون: بنابر باور بسیاری از پژوهشگران موسیقی ایرانی از جمله خود شما، ابوالحسن صبا یکی از تأثیرگذارترین شخصیت‌های موسیقی معاصر ایران است. پیش از آنکه به دستاوردهای او بپردازیم، کمی در رابطه با پیشینه هنری او توضیح دهید.

افقه: بی‌شک تأثیر محیطی که صبا در آن رشد و نمو پیدا کرده بود را نباید دست‌کم گرفت. او فرزند کمال‌السلطنه بود که از رجال دوره قاجار به شمار می‌رفت. هم پدر، و هم مادر او اهل فرهنگ و هنر بودند و نسل‌اندرنسل از شاعران و هنرمندان زمانهٔ خود قلمداد می‌شدند. به دلیل این سطح از فرهیختگی، صبا را در دوران کودکی نزد بزرگترین اساتید موسیقی آن دوران می‌بردند. فرامرز پایور در آخرین ویرایش کتاب ردیف سنتور چنین می‌نویسد که صبا در حدود 12 سال متمادی شاگرد میرزا عبدالله بوده و از این جهت تنها کسی است که در مکتب میرزاعبدالله این مدت زمان را گذرانده است. اعتقاد پایور بر این باور استوار بود که این دوره طولانی، باعث شده تمام نکات ریز و درشتِ ردیف میرزاعبدالله به صبا منتقل شود. او بر این باور بود که هیچکس به اندازه صبا در درک و فهم ردیف میرزا عبدالله پیشرفت نکرده است.

از دیگرسو نیز او بسیاری از سازها را نزد بزرگترین استادان زمانه خود آموخته بود. سنتور را نزد علی‌اکبر شاهی، تار و سه‌تار را افزون بر میرزا عبدالله، نزد درویش خان، کمانچه را نزد حسین‌خان اسماعیل‌زاده و تنبک را نزد حاجی‌خان عین‌الدوله کار کرده بود.

پرسون: نه تنها کسانی که موسیقی ایرانی را با تمام ظرایفش می شناسند، بلکه بسیاری از عموم مردم نیز نام «ابوالحسن صبا» را در میان بزرگان موسیقی ایرانی بیشتر شنیده اند. دستاورد صبا برای موسیقی ایران چه بوده است؟

افقه: صبا مکتب ویولن را در ایران پایه‌گذاری می‌کند. هنگامی که علینقی وزیری در سال 1303 از اروپا به ایران باز می‌گردد، درمی‌یابد که ویولون‌نوازی‌های رایج آن زمان با سرشت و ساختار موسیقی ایرانی تناسبی ندارد چرا که بیشتر نوازندگان کمانچه همان‌هایی بودند که نوازندگی ویولن را بر عهده داشتند؛ اساسا ساختمان کمانچه ایرانی و ویولن، تفاوت‌های ماهوی با هم داشت. اعتقاد وزیری بر این بود که مشکل این‌گونه از ویولن‌نوازی که تا آن زمان رواج داشت، این بود که آن را به شیوه کمانچه می‌نواختند. وزیری به این دلیل که کارهای زیادی در حوزه موسیقی ایران تا آن زمان انجام داده بود، دیگر زمان کافی نداشت تا برای ویولن هم کاری انجام دهد. با این حال آنچه را که انتظار می‌رفت وزیری به سرانجام برساند، بر ذهن توانمند صبا نشست و او بود که این کار بزرگ را انجام داد. مکتب ویولن در ایران را او پایه‌گذاری میکند. یکی از بزرگترین کارهایی که صبا در موسیقی ایرانی انجام می دهد همین بود.

پرسون: آیا این گفته درست است که خدمات صبا به موسیقی ایران فقط به ویولن محدود نمی‌شود؟

بله. او یکی از شخصیت‌های فرهنگی معاصر ایران بوده که به اهمیت جمله‌پردازی در موسیقی ایرانی قائل بود؛ ردیف‌های ویولن وی، این موضوع را به خوبی نشان می‌دهند. ساختمان جمله‌پردازی در ردیف‌های ویولن صبا و در قطعات او یکی از زیباترین جمله‌هایی است که در موسیقی ما نوشته شده. به باور من، دیالوگ‌های صبا کاملا هم‌خوان و هم‌عصر با دوران ما است. بسیاری از کسانی که در مکتب صبا، مستقیم یا غیرمستقیم نوازندگی آموختند تحت تاثیر جمله‌پردازی‌های او قرار گرفته بودند و آن‌ها را بسط و گسترش دادند. این مهم یکی دیگر از بزرگترین تاثیرات صبا در موسیقی ایران است.

البته او صفحاتی را با برخی از نوازندگان و خوانندگان آن دوران ضبط کرده بود، اما در سال 1319 که رادیو ایران تاسیس شد و آن دسته از ایرانیانی که امکان خریدن رادیو را داشتند، صدای ویولن او را از رادیو میشنیدند. صبا یکی از اساتیدی بود که به رادیو دعوت شد. بنابراین تاثیر او در جامعه ایران بسیاری را بر آن داشت تا در نزد وی موسیقی ایرانی را بیاموزند. هر کدام از آنها نیز به نوبه خود تاثیرات شگرفی را بر موسیقی ایران بر جای گذاشتند که همین روند، به باور من دستاورد و عصاره هوش و هنر صبا در تعیلم هنرجو بوده است.

با توجه به سخنرانی استاد فرامرز پایور به مناسبت بزرگداشت صبا در سال ۱۳۷۰؛ به نظر می‌رسد که استاد صبا در آموزش ویولن، پس از اینکه مقدمات بسیار مختصری را به شاگردانش آموزش می‌دهد، بلافاصله ردیف را با آنها می‌آموخته.

بیشتر بخوانید؛

ریشه‌شناسی واژه «یلدا»/ امشب، خلقت آبستن شده

عربی، الفبایی عاشق است

پرسون: یعنی شیوه آموزش او بدین صورت بوده که پس از آموزش نکات مقدماتی مانند به دست‌گرفتن آرشه و آموختن نت‌ها مستقیما به سراغ آموزش ردیف می‌رفته است؟ به نظر می‌آید چنین کاری بسیار دشوار است.

افقه: این گونه از آموزش، همانند شیوه آموزش استادانی بوده که ردیف را به صبا درس می‌داده‌اند. تا آن زمان هنوز چیزی به شکل متد آموزش موسیقی نبود. بعدها البته روح‌الله خالقی متد ردیف‌نوازی ویولن ایرانی را می‌نویسد. در کتاب دوم ویولن هنرستان، تقریبا در اواسط آن، پس از آنکه درسهای مربوط به تکیه‌ها و تحریرها را آموزش می دهد، فصل ردیف‌نوازی آغاز می‌شود. خالقی مینویسد که از اینجای کتاب به بعد، شاگردان میتوانند ردیف اول ویولن استاد صبا را بنوازند که معمولا این ردیف با دشتی آغاز میشده.

تفاوت در این بود که صبا پس از اندکی آموزش دادن مقدمات، ردیف را درس می‌داد در حالی که «روح‌الله خالقی» پس از حدود یک سال و نیم شاگرد را در مقامی می‌دید که قادر به نواختن ردیف باشد. به این ترتیب به نظر می‌رسد کسانی که در مکتب صبا آموزش می‌دیدند از نظر استعداد و هوش بسیار بالاتر از دیگران بودهاند؛ چرا که می‌توانستند بر دشواری‌های یادگیری ردیف فائق آیند. او شاگردان بسیار زیادی را در مکتب ویولن پرورش داد. چهره‌هایی نظیر «پرویز یاحقی» نیز با اینکه ویولن را پیشتر نیز آموزش دیده بودند اما یک دوره آموزش دیگر را در نزد استاد صبا می‌گذرانند؛ بسیاری از اساتید دیگر مانند «مهدی خالدی»، «لطف الله مفخم پایان»، «علی تجویدی» و مهندس همایون خرم از شاگردان برجسته مکتب صبا بوده‌اند. همه آن‌ها با همین شیوه ردیف را از مرحوم صبا آموختند و بعدها نیز تاثیرگزاران موسیقی کشور شدند.

سعید دهقانی - فارس