زندگی نباتی بسیار سخت‌تر از حالت کما است. زیرا با وجود یک سری حرکات غیرارادی، هیچ نشانی از هوشیاری در بیمار وجود ندارد. حیات نباتی در پی آسیب‌های جدی و گسترده به قشر مخ و کمای عمیق به وجود می‌آید و این بیماران کسانی هستند که از کما بیدار می‌شوند. در ادامه بیشتر در مورد حیات نباتی خواهیم گفت.
زندگی نباتی چیست؟
زندگی نباتی (سندرم آپالیک) به حالتی گفته می‌شود که بیمار نفس می‌کشد، فشار خون طبیعی دارد، دستگاه گوارش وی کار نرمال خود را انجام می‌دهد، چشمان بیمار باز است و گاه و بی‌گاه نیز حرکاتی غیر اردای انجام می‌دهد. اما هیچ یک از این حرکات در پاسخ به محرک‌های محیطی نیست.
اگر مغز در اثر کمبود اکسیژن، ضربه یا مسمومیت از کار بیفتد و تنها ساقه مغز به فعالیت خود ادامه دهد، فرد دچار زندگی نباتی می‌شود. در چنین وضعیتی فرد خودآگاهی و توانایی ارتباط با محیط اطراف را از دست می‌دهد، اما عملکرد قلب و سیستم تنفس همچنان ادامه می‌یابد.
علائم و نشانه های زندگی نباتی
کسی که وارد زندگی نباتی می‌شود، ممکن است گاهی چشمانش را باز کند، چرخه منظم خواب‌و‌بیداری داشته باشد، و در پاسخ به برخی محرک‌ها از خود رفلکس (Reflex) یا واکنش نشان دهد (مثلا وقتی دستش را محکم فشار می‌دهند آن را پس بکشد). حتی ممکن است گاهی صداهایی شبیه به ناله‌کردن یا خرخرکردن از خود درآورد. به‌علاوه، از آنجا که ساقه مغز او آسیب ندیده است، برای تنظیم ضربان قلب و نفس‌کشیدن نیازی به دستگاه نخواهد داشت و بدنش به‌خودی‌خود از پس انجام این کارها بر خواهد آمد.
بیماری که وارد زندگی نباتی می‌شود، قادر به نشان‌دادن واکنش‌های زیر نخواهد بود:
- حرکت‌دادن هدفمند بدن؛
- تعامل با آنچه اطرافش می‌گذرد؛
- دنبال‌کردن هدفمند اشیا با چشمان؛
- برقراری ارتباط با ایما و اشاره یا پلک‌زدن؛
- جواب‌دادن به سؤالی که از او پرسیده می‌شود؛
- نشان‌دادن واکنش‌های احساسی یا هوشیارانه.
حالت‌های مغزی مشابه با زندگی نباتی
برای دانستن دقیق‌تر و بهتر اینکه زندگی نباتی چیست، لازم است اطلاعاتی جزئی راجع‌به حالت‌های مغزی مشابه با آن داشته باشید که در ادامه خواهید خواند:
- کما: بیمار در آن نه بیدار است و نه آگاهی دارد؛
- حالت حداقلی هوشیاری (Minimally Conscious State): در آن بیمار به‌طور مداوم میان حالات آگاهی و ناآگاهی در نوسان خواهد بود؛
- سندرم قفل‌شدگی (Locked-In Syndrome): در این حالت، بیمار کاملا آگاه و هوشیار است، اما امکان حرکت‌کردن و تکان‌دادن اندام‌ها را نخواهد داشت؛
- مرگ مغزی: مرگ مغزی زمانی اتفاق می‌افتد که در پی آسیب واردشده به مغز، ساقه آن از بین می‌رود. در این حالت، برای تنظیم ضربان قلب و تنفس باید بیمار را به دستگاه متصل کرد.
چرا افرادی که زندگی نباتی دارند زنده نمی‌مانند؟
در زندگی نباتی حتی توانایی درک درد به علت آسیب مراکز مغزی مربوطه از بین رفته اما از آنجا که ساقه مغز در این افراد سالم است، عملکرد‌های نباتی (vegetative) مثل عملکرد قلب، تنفس و توانایی کنترل فشار خون حفظ شده است. در زندگی این بیماران، حتی ممکن است رفلکس‌های پیچیده مثل حرکات چشم، خمیازه، کشیدن، جویدن، سرفه، عطسه و حتی گریه و خنده حفظ شود. میزان مرگ و میر در این افراد به علت شرایط خاص خود بالا است و در عرض پنج سال بیش از ۸۵ درصد است.
زنده ماندن طولانی مدت حالتی نادر است و نیاز به مراقبت‌های بهداشتی و پزشکی برای جلوگیری از زخم بستر، عفونت‌های ریوی ـ ادراری، لخته شدن خون در ورید‌های پا، جلوگیری از انقباض عضلات دست و پا دارد.
اگر میخواهید در مورد مرگ مغزی بخوانید روی لینک آبی کلیک کنید.
روند تشخیص زندگی نباتی چگونه است؟
پزشک متخصص مغز و اعصاب برای مدتی وضعیت بیمار را زیر نظر خواهد گرفت و در صورت مشاهده علائم زیر، تشخیص خود مبنی بر ورود به زندگی نباتی را برای بیمار قطعی خواهد کرد:
- وجود چرخه خواب‌و‌بیداری؛
- ناتوانی در درک یا بیان مفاهیم زبانی؛
- کسب اطمینان از کارکرد صحیح و سالم ساقه مغز؛
- ناتوانی در نشان‌دادن واکنش‌های ارادی، هدفمند، پایدار یا تکرارپذیر به محرک‌های حواس لامسه، بویایی، شنوایی و بینایی.
گاهی از آزمایش‌های مختلف مثل گرفتن نوار مغز یا آزمایش‌های اِم‌آرآی یا سی‌تی‌اسکن نیز برای تشخیص کمک گرفته می‌شود. با کمک اِم‌آرآی و سی‌تی اسکن برای مثال می‌توان مطمئن شد ساقه مغز آسیب دیده است یا خیر.
عواملی که در روند بیماری موثر است
سیر این بیماری و میزان شانس بهبود به سه عامل بستگی دارد.
- سن بیمار: به طور کلی هر چه سن فرد کمتر باشد، شانس بهبودی بیشتر است. در افراد جوان نسبت به افراد مسن، بهبود عملکرد حرکتی بهتری دیده شده است. اما از نظر شناختی و رفتار و گفتار تفاوتی بین این دو گروه دیده نشد.
- نوع آسیب ایجادکننده بیماری: نوع آسیب از دیگر موارد در شانس بهبودی است که در یک تقسیم‌بندی کل آسیب‌های ایجادکننده بیماری به دو گروه تروماتیک (سوانح رانندگی و …) و غیر تروماتیک (آسیب هیپوکسیک ـ ایسکمیک در اثر سکته مغزی یا ایست قلبی و…) تقسیم می‌شود. میزان بهبود در انواع تروماتیک بیشتر از انواع غیرتروماتیک است.
- مدت زمان سپری شده از وقوع حادثه: به طور کل هر چه مدت زمان سپری شده کمتر باشد، شانس بهبود بیشتر است. البته باید توجه داشت که وقتی ما صحبت از بهبود در این افراد می‌کنیم، منظور بهبودی کامل نیست. زیرا در یک مطالعه که بر روی این افراد صورت گرفته است اشاره شده است که افراد بهبود یافته به شدت ناتوان باقی می‌مانند و برای انجام کار‌های خود به دیگران وابسته‌اند. بهبود در این افراد ابتدا در آگاهی نسبت به محیط است.
عمر افراد در زندگی نباتی چقدر است؟
نتایج یک مطالعه ۱۰ ساله بر روی بیماران دچار زندگی نباتی نشان داد که میانگین مدت زنده ماندن این افراد حدود ۶ ماه است. در این مطالعه حداقل زمان بقا پس از این وضعیت دو ماه و حداکثر ۱۹۲ ماه (۱۶ سال) بود.
مراقبت از بیماران زندگی نباتی
تغذیه
تغذیه مناسب در بیماران بستری در بخش‌های ویژه (ICU)، موجب بهبود زخم، کاهش پاسخ‌های التهابی و کاتابولیک و کاهش مرگ‌و‌میر می‌شود.
مسیر تغذیه در این بیماران بسته به شرایط آنان می‌تواند به صورت تغذیه روده‌ای و یا تغذیه وریدی باشد. تغذیه روده‌ای موجب بهبود عملکرد دستگاه گوارش شده، غیر تهاجمی‌تر بوده و موجب کاهش نقص ارگان‌ها و کاهش عفونت می‌شود. اگرچه تغذیه روده‌ای بر تغذیه وریدی ارجح است، اما در شرایط خاص بویژه در اختلالات دستگاه گوارش نیاز به تغذیه وریدی است.
بهداشت
رعایت بهداشت در تمام انواع تغذیه به ویژه در هنگام تهیه گاواژ دستی و استفاده از روش‌های بولوس بسیار مهم است. مکررا دست‌ها را بشویید و از ظروف یک بار مصرف استفاده کنید.
کنترل وزن
افزایش یا کاهش وزن بیمار از نشانه‌‌‌های خطری است که نباید نادیده گرفته شود. بنابراین وزن بیمار مدام باید چک شود.
ماساژ بدن بیمار
بدن بیمار باید هر دو ساعت یک بار حرکت کند و نباید همیشه بخش ثابتی از بدن با تخت در تماس باشد. تا حد امکان دست‌ها و پاهای او را حرکت دهید. بدن بیمار را به آرامی ماساژ دهید تا جریان خون برقرار گردد.