مضرات مواد محترقه برای آثار تاریخی

ترقه‌بازی پشت گنبد مسجدجامع عباسی صدماتی به میراث اصفهان وارد می‌کند که این گزارش به آن می‌پردازد.

به گزارش سایت خبری پرسون از اصفهان،چند شب پیش، برخی از شهروندان جهت برپایی مراسم جشن تولد به پشت مسجدجامع عباسی، میراث ارزشمند با قدمت حدود 4 قرن، رفته و در این فضا شروع به آتش‌بازی و انفجار چندین ترقه کردند؛ ماجرایی که با اعتراض شدید همسایه‌ها هم مواجه شد. به جز آلودگی و شوک صوتی که به سکنه وارد شد، میراث جهانی محله که در شرایط حساس مرمتی و حفاظتی به سر می‌برد هم مورد تعرض قرار گرفت. این اولین بار نیست که ترقه‌بازی جان میراث اصفهان را به خطر انداخته. مدت زیادی از پرتاب نارنجک دستی توسط چند نوجوان به سمت بدنه شرقی کاخ هشت‌بهشت، این کوشک صفویِ ارزشمند در باغ بلبل، یا پرتاب ترقه دیگر به بدنه سی‌وسه‌پل نمی‌گذرد و حالا باز هم در این شهر ناظر تکرار انفجارترقه و آتش‌بازی بودیم.

ما فرض را بر ناآگاهی آن شهروندان می‌گذاریم و به همین دلیل در مطلب پیش رو به لحاظ علمی، نشان می‌دهیم که چنین کارهایی در حریم میراث جهانی اصفهان، چه بلایی بر سر این ابنیه مهم می‌آورد. در ادامه گفت‌وگویی هم با هادی اله‌یاری، مدیر گروه امانی مرمت بنا و تزیینات اداره کل میراث استان اصفهان، انجام دادیم و او با تأکید بر شعار «هر شهروند اصفهانی، یک حافظ میراث» به بیان معضلاتی که گریبان سی‌وسه‌پل و شماری از ابنیه را گرفته پرداخت و از مردم خواست حافظ میراث ارزشمند اصفهان باشند و موارد خطر را تلفنی (3132241160) به یگان حفاظت میراث فرهنگی اصفهان اطلاع دهند.
مسئله فرونشست در اصفهان مدتی است که از مرز بحران گذشته است و زنگ خطر فرونشست برای این استان از طرف متخصصان و کارشناسان عمران وشهرسازی، زمین‌شناسی، مرمت و معماری به صدا درآمده است؛ همگام با حرکت پدیده فرونشست که چون ماری گرسنه در حال جست‌وجوی طعمه خود به زیر شهر تاریخی اصفهان است. بایستی فرهنگ‌سازی‌هایی انجام داد و به شهروندان درمورد حفظ و حراست از حریم آثار تاریخی این شهر هم از نظررعایت مسائل ارتعاشی و صوتی و هم از نظرحفاظت فیزیکی هشدارهایی داد، بلکه دست در دست هم شاید بتوانیم حداقل به ماندگاری و سلامت این آثار تا یک دهه دیگر اضافه کنیم.

ارتعاشاتی که به مرگ میراثی می‌انجامد!

همه ما از شنیدن صدای انفجاری بلند و ناگهانی، مضطرب، متعجب شده‌ایم یا در پاره‌ای از موارد ممکن است این انفجار منجر به حملات عصبی شدیدتر و حتی ایست قلبی عزیزی شده باشند. بنا بر عکسی که در این بخش از مطلب می‌بینید می‌فهمیم که اگر منبع تولیدکننده ارتعاشی پویا یا لحظه‌ای در نزدیکی ابینه تاریخی باشد انرژی تولیدی از این منبع بسته به نوع خاک و مواد و مصالح موجود در سازه می‌تواند باعث لرزش و تشدید ارتعاشات و حتی مرگ یک بنای قدیمی شود که بسته به عمر هر بنا و نوع خاک، سرعت جابه‌جایی این ارتعاشات برای رسیدن به زیرساخت سازه، متفاوت خواهد بود (Niederwanger, 1999). در یک کلام، شاهد انتقال لرزش‌ها از خاک به زیرساخت بنا خواهیم بود.

پایش انرژی؛ تهدید بناها

وقتی انرژی در مقیاسی بزرگ و یا نوساناتی شدید ایجاد شود، به‌راحتی از بین نخواهدرفت و در حافظه محیطِ انفجار تا مدتی به فرم‌های مختلف باقی خواهدماند. یکی از فرم‌های این انرژیِ رهاشده، موج حاصل از انفجار با دامنه‌ای متغییر به جهات مختلف (مستقیم، عقب، چپ و راست که در ادامه نمایش داده شده) خواهد بود که با کمک مولکول‌های هوا در این جهات به آسانی در فضا جابه‌جا می‌شود، به بدنه ابنیه تاریخی خواهد رسید و به فرم تغییرات مکانیکی در بدنه بنا و تخریب میکرومتری تا میلی متری خودنمایی خواهد کرد.
از دیگر دلایل برای به‌صدادرآمدن دزدگیر ماشین‌ها همین ارتعاشات مکانیکی است که باعث ضربه‌زدن به صفحات حسگر متصل به خودروها خواهند شد و با ایجاد کِششی حتی در مقیاس میکرومتر توسط حسگر تشخیص داده شده و دزدگیر خودرو را به صدا درخواهد آورد.

انفجار ترقه یا نارنجک‌های دست‌ساز چطور؟

استاندارد مربوط به سطح شدت صوت (دسی بل)، انفجار ترقه در یک مکان انرژی بالایی از خود آزاد کرده و بلندی صدای تولیدشده آن بسته به محیط تا 150 دسی بل است. این درحالی است که فاصله ما از محیط انفجار در میزان آسیب واردشده به گوش تأثیرگذار خواهد بود. چه بسا با قرارگرفتن در چنین محیط‌هایی به صورت کوتاه یا طولانی‌مدت ریسک بزرگی است و موجب ناشنوایی موقت تا ناشنوایی دائم خواهد شد!

آیا انفجار مواد محترقه تأثیری بر بدنه آثار تاریخی خواهند گذاشت؟

قطعا بله. در عکس جدولی که بالای همین صفحه ملاحظه می‌کنید، در زیر شدت صدای بلندشدن موشک از زمین و شدت امواج حاصله ازمواد منفجره خطوطی سبز کشیده شده است که با 30 دسی بل اختلاف از هم در جدول قرارگرفته‌اند. پس با اندکی بررسی در این بین می‌توان به حجم آسیبی که به انسان و برخی ازحیوانات وارد خواهد آمد، اندیشید. چه‌بسا آثار تاریخی از این آسیب مکانیکی مصون نبوده و با نفوذ ارتعاشات به مشکلی جدی و مضاعفی علاوه بر مسئله فرونشست برخورد خواهند کرد.
با نگاهی به جدول استاندارد PPV که مخفف کلمات Peak Particle Velocities است، می‌توان به ذهنیت دقیق‌تری از این مسئله دست یافت. در ردیفی از این جدول سازه‌های حساس مانند ابنیه و سازه‌های تاریخی جای می‌گیرند.
اگر سرعت ارتعاش تولیدشده در محیط به رقمی زیر هزار متر بر ثانیه برسد، بنابراین بسته به شرایط می‌توان تغییراتی از مقدار 1.75 تا 2.5 میلی متر برثانیه در پیکر سازه مشاهده کرد.
این درحالی است که برای شهراصفهان که با مسئله فرونشست مواجه شده و بحران کم آبی هنوز هم آتشی در خرمن این آثار بوده، با (زدن ترقه یا نارنجک دستی) کوچک‌ترین تغییر مکانیکی در بافت فرسوده به شدت خشک و شکننده موجود درزیرساختِ ابنیه، تخریب هرچه سریع‌تر این آثار با همراهی فرونشست زمین رقم خواهد خورد. بنابراین برخی از قسمت‌های زیرساختی یا تزییناتی در ساختمان پس از ارتعاش شدیدِ تولیدشده از انفجار ترقه بسته به نزدیکی یا دوری این منبع انرژی، حداقل یک تا دو میلی‌متر یا حتی بیشتر، تغییر فرم خواهند داد و این تغییر فرم در بنیان ساختمان منجر به خرابی‌های عمیق و افتادن ترک‌های شدید بر اثر رخدادهای این چنین در نزدیکی بنا می‌شود.

ترقه دقیقا چه بلایی بر سر ابنیه می‌آورد؟!

با بررسی تحقیقاتی در زمینه تأثیرمواد آتش‌بازی بر سازه‌ها (Sivakumar et al., 2013)، به مقایسه‌ای معنادار میان سه مقدار از مواد آتش‌بازی درحجم و ابعاد متنوع و در فواصل متفاوت از یک مکان پرداخته شده است. بدین ترتیب می‌توان دریافت که اگر ماده محترقه در فاصله 90 متری از سازه اصلی منفجر شود، به ترتیب برای نارنجک‌های دست‌ساز از یک عدد تا تعداد بیشتر شدت موج ایجادشده به میزان 124 دسی بل تا نزدیک به 130 دسی بل متغیر خواهد بود و درصورتی که این فاصله به 30 متر (یک سوم) برسد، شدت موج حاصله بین 137 دسی بل تا حدود 140 دسی بل خواهد بود.
بررسی‌ها حاکی از این است که با انفجار مواد محترقه و آتش‌بازی حتی در فاصله 30 متری این آثار و سازه‌های قدیمی باعث لرزش شدید و غیرقابل مشاهده در بدنه بنا خواهد شد. این ارتعاشات به صورت ناگهانی، شدید و نامتناسب با فرکانس رزونانس یا تشدیدِ ساختمان بوده و با افزوده‌شدن به‌شدت یا تکرار این پالس‌های ضربه‌ای تغییرات غیرقابل مشاهده مکانیکی در مقیاس‌های میکرومتری تا میلی متری در موادِ سازنده ساختمان، نظیر گچ، آجر و سنگ و یا تزیینات وابسته به معماری در بنا رخ خواهد داد که این جابه‌جایی‌های مخرب و تأثیرگذار به‌خصوص در این شرایط بحرانی که آثار تاریخی شهر از هر زمان شکننده‌تر شده‌اند، می‌توانند باعث جرقه‌ای در انبار کاه باشند. پس مردم عزیز بایستی از این موضوع آگاه بوده و محوطه‌هایی را که اماکن تاریخی در آن قرار گرفته است مکانی برای شادی و برگزاری جشن‌های پرسروصدای خود انتخاب نکنند. کمااینکه پس از ارتعاش انفجار نارنجک‌های دستی عامل مزاحم دیگر وجود داشته که آن هم تردد خودروها در نزدیکی این آثار است و این مسئله بیشتر به‌خاطر ساکنین محل بوده که با وسایل نقلیه خود در این مسیر در حرکت خواهند بود.
ارتعاشِ نویز تولیدشده از خودروها پس از این موارد خود به تنهایی رتبه بالایی نسبت به ارسال امواج و نوسانات مخرب به سمت بدنه اماکن تاریخی داشته و به خودی‌خود یکی از عوامل اصلی لرزش‌های کنترل‌نشده در جانِ بنا خواهد بود. با لحظه‌ای تجسم می‌توان دریافت که تشعشعات ایجادشده توسط انفجار خود به‌صورت مجموعی از ارتعاشات مانند نمایش اشکال 3 و 4 با شدت نوسان و دامنه‌ای متفاوت هستند.

دو غول میراثی؛ فرونشست و ارتعاشات مزاحم

همانطور که در اخبار و مطالب گذشته در صفحه میراث و گردشگری روزنامه اصفهان‌زیبا بیان شد، پدیده فرونشست مانند ماری غول‌آسا در زیر پوست شهراصفهان و در زیر این آثار کهن درحال خزیدن است. بی‌شک هرگونه ارتعاش و نویز مزاحم و بالاتر از محدوده 80 دسی بل در حریم این ابنیه می‌تواند باعث هوشیارکردن این غول بی‌رحم در یک نقطه از شهر و عاملی تشدیدکننده و تسریع‌کننده بر تخریب این آثار ارزشمند باشد. لازم به یادآوری است که این آثار تاریخی در گذر از تاریخ پرفرازونشیب شهر ما بعضاظاهری زیبا داشته، ولی جانی خسته دارند. درطول تاریخ آن‌ها زیبایی بخش شهر و دیار ما بوده‌اند، اما امروز وظیفه تک‌تک ما حفظ و نگهداری از این آثار منحصربه فرد بوده.
از سی‌وسه‌پل در دنیا یک عدد موجود است از کاخ هشت‌بهشت، مسجدجامع عباسی، مسجد شیخ لطف‌الله، مسجد جامع عتیق اصفهان هر یک، فقط و فقط یک عدد موجود است.
در حفظ این آثار که در دورانی برای ساخت آن‌ها زمان، هنر، فلسفه، مهندسی و هزینه های مادی دیگری صرف شده است کوشا باشیم.
طی گفت‌وگوهایی که با هادی اله‌یاری، کارشناس باستان‌شناسی و مدیرگروه امانی مرمت بنا و تزیینات اداره‌کل میراث فرهنگی انجام پذیرفت، او از سابقه حضور فعال چند ساله گروه امانی گفت و دررابطه با تعدد آثار تاریخی در سطح استان و در مقابل مشکلات و چالش‌های روزمره موجود که در این چند سال فعالیت در ابنیه تاریخی با آن‌ها روبه‌رو بوده‌اند سخن به میان آورد. نخست وی گروه امانی مرمت و تزیینات بنا را با نام گروهی حاضر در خط مقدمِ مواجهه و پیشگیری از آسیب بناها یاد می‌کند. سپس از پیشینه تشکیل این گروه می‌گوید که به سال‌های دور حتی پیش‌تر از شکل‌گیری سازمان میراث برمی‌گردد و به نحوه آموزش‌دیدن این جمعیت متغیر اشاره می‌کند که در حدود 500 تا 600 نفر در این سال‌ها بوده‌اند و از بین افراد علاقه‌مند و آموزش‌دیده تحت نظارت اساتید چیره‌دست اصفهان انتخاب شده‌اند که در این چند دهه کارهای مرمتی زیادی در سطح استان و شهرستان‌های اطراف انجام داده‌اند و تا به امروز در حال بررسی و پایش آثار تاریخی در شهر اصفهان بوده و در همه شرایط گروهِ امروزِ امانی بنا و تزیینات مانند گذشته پای بناهای این شهر ایستاده‌اند و پیش از اینکه خرابی، ریزش یا آسیبی متوجه بناهای تاریخی شود، این گروه وارد میدان شده و با فعالیت‌های مرمتی و حفاظتی که ارائه می‌کنند، از آسیب‌ها و تهدیدهای احتمالی جلوگیری خواهندکرد.

مردمی که جان سی‌وسه‌پل را به‌خطر می‌اندازند

اله‌یاری در ادامه اما به سی‌وسه‌پل اشاره می‌کند که یکی از معبرهای تاریخی شهراصفهان از چهارباغ عباسی به سمت چهارباغ بالا بر رودخانه زاینده‌رود بوده و روزانه میزبان تعداد بی‌شماری از افراد با مقاصدی گوناگون است، برخی از این اقشار با ایجاد آسیب‌هایی جبران‌ناپذیر بر بدنه پل درطول شبانه‌روز چهره شهر اصفهان و منظر تاریخی پل را خدشه‌دار کرده و گروه امانی را با مسائلی نظیر سرقت چراغ‌ها و کابل‌های سیستم روشنایی پل، شعارنویسی‌ها، یادگاری‌نویسی‌ها، روشن‌کردن آتش در زیر پل در فصول سرد سال (که خود باعث تخریب و ترک‌خوردن سنگ و آجر می‌شود)، تخریب شبانه ورودی‌های پوشانده شده توسط تیم امانی به دست برخی افراد کارتن‌خواب و تخریب برخی درهای ورودی ودسترسی های پل به چالش می‌کشند.
وی در ادامه افزود: در هربار شعارنویسی توسط افراد متفرقه با اسپری‌های رنگی روی پل یا زدن نارنجک‌های دست‌ساز به بدنه پل گروه امانی مجبور است سریعا به محل آسیب‌دیده اعزام و به دلیل نفوذپذیری بالای آجر و نفوذ رنگدانه‌های شیمیایی اسپری به داخل سنگ سریعا محل شعارها را در کوتاه‌ترین زمان ممکن با مواد شیمیایی و حلال رنگ برطرف کند. علاوه بر این‌ها برای حذف لکه انفجار ترقه از بدنه آثار نیزبایستی سریعا اقدامات لازم جهت پاک‌سازی انجام گرفته و به بررسی سالم‌بودن محل انفجار بپردازند.

پیشنهادهایی برای کاهش معضلات فرهنگی و افزایش حفاظت از میراث

هادی اله‌یاری در ادامه با اشاره به اتفاقات سال‌های اخیر و پرتاب نارنجک‌های دستی توسط چند نوجوان به بدنه کاخ هشت‌بهشت یا بدنه سی‌وسه‌پل ریشه این معضلات را در آموزش و سوق‌دادن قشر جوان به سمت تاریخ و معماری ایرانی از سنین پائین‌تر دانسته و باور دارد که با شروع فعالیت‌های فرهنگی از بخش آموزش پایه و نشان‌دادن ارزش‌های مادی و معنوی این میراث کهن به جوان‌ترها و مهیاکردن فرصت‌ها و میدانی برای حضور جوانانِ آموزش‌دیده می‌توان درصد مشارکت این قشر در نگهداری از این آثاررا افزایش داد. به طوری‌که می‌توان مدتی نیروهای داوطلب و علاقه‌مند را با برگزاری کارگاه‌های عملی تحت نظارت و حمایت سازمان میراث فرهنگی آموزش و پرورش داد تا هریک به نوبه خود هم در عملیات مرمتی در کنار گروه امانی قرار گرفته و هم با مهارتی که در این مدت آموخته‌اند در آینده در راستای رسیدن به اهداف و علایق خود در این حوزه از آن بهره مند شوند. در پایان، هادی اله‌یاری دانش آموخته باستان شناسی از دانشگاه هنر اصفهان و مدیر گروه امانی مرمت بنا و تزیینات از مردم استان اصفهان درخواست می‌کند تا هرکسی با این شعار مشترک یعنی «هر شهروند اصفهانی، یک حافظ میراث» خود یکی از حافظانِ این آثار ارزشمند بوده و با کمک‌رسانی به گروه امانی، نگهبانانی متعهد برای تحویل این آثار به نسل‌های بعد از خود باشند.
او در پایان افزود اگر مردم در سطح استان موردی حساس و حیاتی، آسیبی جدی یا افرادی را درحین آسیب‌زدن به این آثار مشاهده کرده لطفا جهت اطلاع‌رسانی به تیم یگان حفاظت با شماره تماس3132241160 تماس گرفته و مراتب را به یگان حفاظت از آثار تاریخی اعلام کنند.