مقبره صخره‌ای "کل‌خرابه" روستای فیروزیان ارومیه

به گزارش پرسون از آذربایجان‌غربی، در ابتدای ورودی غرب قلعه، بقایای دیوار قطور و مستحکمی به چشم می‌خورد که با استفاده از تخته‌سنگ‌های بزرگ ساخته شده است و بقایای این دیوار شامل سه رج است که به صورت خشکه‌­چین و بدون ملات ساخته و تقریبا فرم چهارگوشی دارد.

آوار ناشی از تخریب، در ضلع شرقی آن ریخته و چنانچه این سنگ‌ها برداشته شود اضلاع دیگر قسمت‌های دیوار نیز نمایان خواهد شد.

بقایای ضلع شمالی این سازه به صخره‌های طبیعی قلعه تکیه دارد و مشرف به این سازه و بر روی صخره‌ها آثار پله­‌تراشی صخره‌ای، فنجان‌نماها و هاون­‌های سنگی به چشم می‌خورد که به صورت پراکنده در قسمت‌هایی از صخره ایجاد شده است. ابعاد دقیق این پله­‌های‌ صخره‌­ای به دلیل مرور زمان و فرسایش به سختی امکان­پذیر است.

اتاقک‌های دست‌کند صخره‌ای

به جرات می‌توان گفت اهمّیت اصلی قلعه کل‌خرابه به خاطر وجود چند اتاقک دست‌کند صخره‌ای است که از حیث پلان و ویژگی­‌های معماری، شاید یکی از پرکارترین مقابر صخره‌­ای اورارتویی در نیمه اول هزاره اول قبل از میلاد، پس از مقبره سنگر ماکو در منطقه باشد.

مقبره با رعایت جهات اصلی به صورت شمالی-جنوبی ایجاد شده است، ورود به آن از جنوب و اتاقک اصلی در شمال امکانپذیر است، فضای کلی مقبره از دو فضای دست‌کند حیاط ‌مانند و یک اتاقک اصلی که از جنوب به شمال به ترتیب حیاط جنوبی، حیاط میانی و اتاقک اصلی هستند، تشکیل شده است.

حیاط جنوبی

این حیاط در ضلع جنوبی مقبره و به عنوان ورودی اصلی آن محسوب می‌شود، حیاط، فضای تقریباً مستطیلی به ابعاد ۲۲۰ در ۱۷۰ سانتی‌متر دارد، ورود به آن از طریق ۶ پله میسر است.

علاوه بر این، در امتداد فوقانی پله‌های حیاط جنوبی و به فاصله یک متری بالای پله‌ها، طاقچه چهارگوش مستطیلی ایجاد شده و همچنین صخره حدفاصل پله‌ها و طاقچه به صورت کاملا صاف تراشیده شده است.

حیاط میانی

ورود به حیاط میانی که هم از لحاظ وسعت و هم از نظر تزیینات از حیاط جنوبی مهم­تر است، از طریق درگاهی کوتاه امکان‌پذیر است.

حد فاصل بین حیاط جنوبی و حیاط میانی، دیوار صخره‌ای قرار گرفته است، حیاط میانی یکی از بخش‌های پرکار مقبره محسوب می‌شود، این حیاط فضای مستطیلی به ابعاد ۲۳۰ در ۴۲۰ سانتی‌متر و ارتفاع ۲ متر است.

شش طاقچه به صورت دو­به‌­دو و روبروی هم در دیوارهای شرقی و غربی و تقریباً به صورت قرینه تعبیه شده‌اند. در ضلع شمالی این حیاط و دو طرف ورودی اتاقک اصلی شمالی، سکوی سنگی کم‌ ارتفاعی تراشیده‌اند، کارکرد این سکو به درستی معلوم نیست، شاید به عنوان نشیمنگاه استفاده می‌­شده است.

اتاقک دست‌کند اصلی

در منتهی‌­الیه ضلع شمالی، اتاقک اصلی مقبره واقع شده است، ورود به این اتاقک از طریق درگاه باریک و کم‌ ارتفاعی امکان‌پذیر است.

فضای این اتاقک به صورت مستطیلی به ابعاد ۲۵۰ در ۱۹۰ سانتی‌متر و ارتفاع نزدیک به دو متر با سقف صاف و تخت است.

در انتهای ضلع شمالی و دقیقاً روبه‌روی ورودی، طاقچه نسبتاً بزرگ، تعبیه شده، با توجه به ابعاد بزرگتر این طاقچه به نسبت دیگر طاقچه‌های حیاط میانی، ظاهراً کارکرد متفاوتی داشته است.

جمع‌بندی

معماران اورارتویی معمولاً در انتخاب مکان برای ایجاد اینگونه مقبره‌ها از کوه‌های آهکی یا رسوبی و نیز صخره سنگ‌های یک‌پارچه در نقاط کور اما مسلط به دشت یا زمین‌های اطراف استفاده کرده‌اند.

در ساخت این مقابر، استفاده از یک سمت معین برای مقبر‌ه‌سازان مورد توجه نبوده زیرا سردر سنگی و ورودی تمام مقابر در منطقه رو به جهات مختلفی است.

بر این اساس به نظر می‌رسد مقبره صخره‌ای کل‌خرابه فیروزیان ارومیه در این دسته‌­بندی در گروه دوم یعنی مقابر صخره‌ای تک‌واحدی پیوسته جای گیرد.

وجود این پله‌ها در ورودی مقابر علاوه بر دسترسی به داخل مقبره احتمالاً نقش روحانی نیز داشته است چرا که بیشتر این مقابر در کنار دژهای سلطنتی بنا می‌شده که مدفن پادشاهان و شاهزادگان بوده است.

حیاط جنوبی به وسیله درگاه سنگی به فضای حیاط میانی ارتباط دارد، فضای حیاط میانی پرکارتر و بزرگتر ساخته شده و احتمالاً مراسم تدفین پیش از دفن در اتاقک اصلی، در این فضا انجام می‌شده است.

با ساماندهی این مجموعه و مسیر دسترسی به آن، ساماندهی فضای داخلی و معرفی و شناسایی آن، می‌توان از آن به عنوان یکی دیگر از آثار بسیار ارزشمند تاریخی و دست‌کند صخره‌ای برای جذب هرچه بیشتر گردشگر داخلی و خارجی استفاده کرد.

گزارش از بهروز خان‌محمدی، کارشناس باستان‌شناسی، اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان آذربایجان غربی