اولین کتاب پژوهشی درباره هنر به کار رفته در سنگ‌قبرهای گورستان تاریخی دارالسلام منتشر شد.
به گزارش سایت خبری پرسون از فارس، گورستان‌های تاریخی را شاید بتوان مهمترین نمود فرهنگ ایرانی قلمداد کرد که باورهای ساکنان این سرزمین را در مورد جهان پس از مرگ به تصویر می‌کشد. نقش و نگارهای روی هر سنگ قبر، نشان از اعتقادات آیینی ایرانیان از دیرباز تا کنون داشته است. شاید بتوان این ادعا را داشت که بن‌مایه‌ی هنرهای تجسمی ایرانی به بارزترین شکل خود در سنگ‌قبرها نمود پیدا کرده است.
امروز پنج‌شنبه، بیست‌ونه آبانماه 1399 مراسم رونمایی از اولین کتاب پژوهشی درباره گورستان‌های تاریخی در شهر شیراز برگزار شد. خبرنگار تارنمای «سایت خبری پرسون» نیز که به این نشست پژوهشی آمده بود، گفت‌وگویی با «مهدی پارسایی»، نویسنده کتاب «رخداد مرگ به روایت هنر؛ درآمدی بر شناخت تاریخی گورستان دارالسلام شیراز» داشته است. مشروح این گفت‌وگو را در ادامه خواهید خواند:
نقوش حکاکی شده روی سنگ‌قبرها همواره حالتی از افسون و ابهام را در ذهن بسیاری تداعی می‌کند. در واقع به نظر می‌آید که اساسا سنگ‌قبرهای تاریخی بستری بوده است تا مردم از دیرباز تا کنون بتوانند رابطه‌ای میان ناشناختگی جهان پس از مرگ و این دنیا را به تصویر بکشند. نمود بارز این پدیده، نقش‌های انتزاعی و مفهومی روی قبور تاریخی است. آیا این چنین است؟
بله. هنرهای سنتی ایرانی همواره در سایه باورها و اعتقادات دیرینه ساکنان این سرزمین گرایش به انتزاع و مفاهیم اعتقادی داشته است. همچنان که نگارگری و معماری ایرانی جلوه‌گر تفکر ایرانیان در قرون متمادی بوده‌اند، هنر حکاکی سنگ قبرها نیز چنین حالتی داشته است. اگر در یک گورستان تاریخی به خطوط نقش بسته روی سنگ‌قبرها توجه کنید، در خواهید یافت که نه تنها از دیگر جلوه‌های بارز فرهنگ ایرانی بی‌تأثیر نبوده‌اند، بلکه اعجاز و شگفتی‌هایی در خود دارند که کمتر با نگاه پژوهشگرانه بررسی شده‌اند. به عبارت دیگر، سنگ‌قبر و هنر نهفته در آن زیر سایه اندیشه‌های جمعی ایرانیان این شکل را به خود گرفته است.
به این ترتیب بر آن شدید که حاصل پژوهش‌های خود در این زمینه را منتشر کنید. کمی در این رابطه توضیح دهید.
کتاب «رخداد مرگ به روایت هنر؛ درآمدی بر شناخت تاریخی گورستان دارالسلام شیراز» که توسط بنده و همکاریِ خانم «فاطمه شهابی راد» به نگارش درآمده است، اولین کار مستندنگاری علمی درمورد یک گورستان تاریخی در ایران است که منتشر می‌شود. برای اولین بار در این کتاب تلاش شده است که به لایه‌هایی از مفهوم مرگ و صورت‌های هنری که در راستای باورپذیر شدن این مفهوم نمود پیدا کرده، بررسی شود. کتاب دارای چند فصل است که هر فصل خودش یک پژوهش مفصل و مجزاست. کتاب با مقدمه آقای «سید محمد بهشتی» - رئیس اسبق سازمان میراث فرهنگی کشور و توسط پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطاتِ وزارت ارشاد منتشر شده است. این اثر پژوهشی با حمایت مالی شهرداری شیراز، در 250 صفحه و با تیراژ هزار نسخه روانه بازار نشر شده است.
به عبارت دیگر شما در این اثر با بهره‌گیری از متدهای پژوهشی به بررسی ساختار هنری در گورستان‌ها دست زده‌اید و سپس یک نمونه شاخص از آن‌ها که همان گورستان تاریخی دارالسلام است را مورد تحلیل قرار داده‌اید.
بله. از نظر ساختاری این کتاب شامل سه بخش است. عنوان بخش نخستین از این اثر مکتوب «دیار باقی و سنت‌های ایرانی» است که به باورهای مردم ایران در باب دنیای پس از مرگ و رفتارهای برآمده از آن باورها پرداخته می‌شود؛ همچنین موضوعاتی مانند سوگواری، خیرات دادن، وداع با متوفی، تطهیر متوفی و کیفیت ورود روح به دیار باقی نیز مورد بررسی قرار می‌گیرد. بخش دوم کتاب با موضوع گورستان‌های تاریخی شیراز و آیین‌های زیارت اهل قبور در تاریخ شیراز پرداخته می‌شود. بخش سوم نیز که مفصل‌ترین بخش کتاب است و حدود سه چهارم آن را در بر می‌گیرد به گورستان تاریخی «دارالسلام» پرداخته است؛ این بخش، خود دارای دو فصل و یک پیوست با موضوع وقف‌نامه دارالسلام است. در بخش نخست که شناختی تاریخی از این گورستان به خواننده ارائه می‌دهد، به معرفی شخصیت‌های مدفون شده در آنجا می‌پردازد. در فصل بعدی نیز هنرهای به کار رفته در مجموعه که شامل ادبیات سنگ قبر و دیگر موارد است برای اولین بار در حوزه پژوهش‌های ایران‌شناسی مورد بررسی قرار می‌گیرد؛ همچنین تصاویر خوب و باکیفیت از موضوعات مطرح شده در کتاب نیز در هر بخش از کتاب قرار گرفته است.
منظورتان از ادبیات سنگ‌قبرها همان اشعار حک شده روی آن‌هاست؟
نمونه‌هایی از ادبیات متن یک سنگ‌قبر شامل واژگان، اشعار، اذکار و توصیفاتی است که هم بر زندگی و هم مرگ متوفی دلالت دارد. ما در این کتاب این ادبیات را تحلیل کرده و نمونه‌هایی را آورده‌ایم. راجع به اشعاری که به صورت عامه در میان مردم برای مردگان رایج است و یا اشعاری که به صورت خاص برای صاحب یک قبر سروده شده است در این کتاب آمده است. ساختار ادبی هر کدام از این اشعار نکات ریز و درشت فراوانی را برای درک موقعیت اجتماعی متوفی در خود دارد. در بخش‌های دیگر این کتاب نیز، راجع به خط و خوشنویسی بحث شده است. همچنین در باب تصرفات و مرمت‌هایی که در سنگ قبر نوشته شده، بحث شده است. حجاری و سنگ قبر نیز بحث دیگری است که برای نخستین بار در آن، فُرم سنگ قبر به عنوان یک اثر هنری مورد تحلیل قرار می‌گیرد. در نشانه‌هایی که وجود دارد راجع به مرغ بسم الله بحث شده است. شیر سنگی، پرنده‌ها و نشانه‌های شغلی افراد متوفی که در روی سنگ‌قبرها حکاکی می‌شود نیز بررسی شده‌اند. یک بخش دیگر از کتاب نیز شامل 274 شکل متنوع از بیان گرافیکی نقش‌مایه سرو بر روی قبرها است.
سعید دهقانی _استان فارس
