سنگ نبشته بیستون مهم ترین عامل جذابیت این محوطه تاریخی

کرمانشاه- پرسون؛ استان کرمانشاه یکی از استان های غربی کشور است که از پرجاذبه ترین مناطق کشور به شمار می آید. اگر اهل گردش و سفر باشید به هر بهانه ای و از هر مسیری که وارد این استان شوید با دیدنی ها و جاذبه های کم نظیری رو به رو می شوید. این استان از نظر وسعت هفدهمین استان کشور محسوب می شود. از شمال با استان کردستان، از جنوب با استان لرستان و ایلام، از شرق با استان همدان و از غرب با کشور عراق همجوار است و حدود 330 کیلومتر مرز مشترک با کشور عراق دارد. کوه بیستون یکی از کوه‌های کوهستان پرآو است که در نزدیکی شهر بیستون و ۳۲ کیلومتری شرقی شهر کرمانشاه جای گرفته‌ است. دیواره بیستون که سنگ نبشته بیستون بر روی آن کنده‌کاری شده با بلندای ۱۲۰۰ متر و پهنه‌ بیش از ۵۰۰۰ متر، از مهم‌ترین عوامل جذابیت این محوطه برای ساخت آثار تاریخی بوده‌ است و مرتفع‌ترین دیواره ایران و پنجمین دیواره مرتفع جهان است.

کوه بیستون در کنار یک راه باستانی پر رفت‌ و آمد قرار داشته و این راه، مسیر محل عبور کاروان‌ها همچنین نظامیان از شهرهای بابل و بغداد به سوی کوه‌های زاگرس و اکباتان بوده‌ است. این خود از مهم‌ترین عوامل گیرایی این منطقه برای نمایاندن قدرت پادشاهان ایران بوده‌است.

نامگذاری/ چشم‌اندازی از کوه بیستون

نام بیستون از واژه بغستان به معنی جایگاه خدایان می‌آید احتمالاً نام باستانی آن باگاستانا (بغستان) بوده‌ است. بیستون در اصل و در آغاز «بغستان» نام داشته‌است؛ که از دو واژه بغ به معنی خدا و ستان که پسوند مکان به معنی جایگاه و سرزمین است تشکیل شده‌ است و روی هم به معنی جایگاه خدایان بوده‌ است. (واژه بغ به معنی خدا، امروز نیز در نام شهر بغداد هست که نامی فارسی و به معنی خداداد است)

واژه بیستون در زبان پهلوی «بَهیستان» و سپس «بَهیستون» شد. این واژه در سده‌های نخست اسلامی «بهستون» که به معنای ستون نیکوست و یا ستون بهتر است لازم به ذکر است که امروزه بیستون خوانده می‌شود. یادآوری می‌گردد شکل واژه‌ای که امروزه «بی ستون» به معنی «بدون ستون» گفته می‌شود، از گویش‌های محاوره‌ای بوده و فاقد اعتبار است.

امید قادری مدیرکل میراث فرهنگی استان کرمانشاه در گفتگو با سایت خبری پرسون گفت: محوطه تاریخی و فرهنگی بیستون که با نام محوطه بیستون در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است یک محوطه تاریخی و باستان‌شناسی مربوط به دوره‌های گوناگون تاریخی پیش از اسلام، پس از اسلام و همچنین دوره پیشا تاریخی است.

قادری اظهار داشت: محوطه تاریخی و فرهنگی بیستون در دامنه کوه بیستون در شهر بیستون و در کنار راه باستانی و کهن کرمانشاه به همدان جای گرفته‌است. این مجموعه تاریخی و فرهنگی در تاریخ ۷ مهر ۱۳۸۱ با شماره ثبت ۶۴۶۳ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مدیرکل میراث فرهنگی استان کرمانشاه ادامه داد: تا کنون ۲۸ اثر از آثار تاریخی کوه بیستون در فهرست آثار ملی ایران و ۱۳ اثر همراه سنگ ‌نبشته بیستون در ۸ ژوئیه ۲۰۰۵ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت جهانی رسیده‌اند.

وی افزود: محدوده بیستون با یک هزار و ۶۵۰ هکتار وسعت و حریم ۳۶ هزار هکتاری دارای ارزش‌های تاریخی، طبیعی و زیست محیطی متنوع و فراوانی است که هر یک به تنهایی در فهرست میراث جهانی می‌توانند ثبت شوند، اما آنچه بیستون را در جهان معرفی می کند، کتیبه بزرگ داریوش کبیر است که به ۵۲۰ سال پیش از میلاد برمی‌گردد.

قادری بیان کرد: آثاری که در پرونده بیستون برای ثبت در فهرست میراث جهانی باز شناسانده شدند در برگیرنده سنگ ‌نبشته بیستون، پیکره هرکول، دیواره فرهادتراش، بنای ساسانی، کاروانسرای ایلخانی، کاروانسرای بیستون (صفوی)، نقش برجسته بلاش، محوطه تاریخی پارت و سراب بیستون است که به عنوان عرصه تاریخی با مرکزیت سنگ ‌نبشته بیستون پیشنهاد شده بود. بر اساس مدارک و مستندات موجود هم‌ اکنون کمینه ۲۸ اثر ثبت شده در محدوده بیستون جای گرفته‌اند و کاوش‌های باستان‌شناسی این محدوده، پیشینه باشندگی در دشت بیستون را هفتاد هزار سال گمانه زده‌اند که در این دوره، زندگی به گونه‌ای پیوسته دنباله داشته‌است.

غار شکارچیان

غار شکارچیان (غار بیستون) یک غار متعلق به دوران پارینه‌سنگی است که در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۸۸۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. کاوش‌های غار شکارچیان در سال ۱۹۴۹ (۱۳۲۸) و در سفر اکتشافی باستان‌شناس و انسان‌شناس آمریکایی به نام کارلتن کوون به غرب زاگرس آغاز شد. یک زبان‌شناس بنام کامرون، کوون را همراهی می‌کرد. کوون پس از نخستین بازدید از غار، چند ماه بعد به مدت دو هفته به کاوش در این غار پرداخت که منجر به کشف هزاران ابزار سنگی مربوط به فرهنگ موستری و بقایای استخوان حیوانات شکار شده‌ای چون گوزن و اسب وحشی شد. این یافته‌ها احتمالاً بین ۷۰ تا ۴۰ هزار سال دیرینگی دارند.

غار مرخرل

غار مرخرل مربوط به دوران پارینه‌سنگی میانی است که در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۸۸۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

سراب بیستون

سرآب بیستون در محوطه تاریخی و فرهنگی بیستون واقع شده و در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۵۰۲۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. سرآب بیستون 66 اُمین اثر طبیعی ملی است که توسط سازمان میراث فرهنگی در ۳ مرداد ۱۳۸۸ در فهرست میراث طبیعی ایران قرار گرفت.

پیکره هرکول/ دوره سلوکیان

پیکره هرکول در کناره شاهراه باستانی در محوطه تاریخی بیستون از سنگ تراشیده شده‌است. این مجسمه در دوران سلوکی ساخته شده. این پیکره که بر سکویی به درازای ۲/۲۰ متر به پهلوی چپ به‌طور نیم خیز به آرنج تکیه نموده و در دست چپ پیاله‌ای دارد که تا نزدیک صورت نگهداشته‌است و نیز دست راستش بر روی پای راست قرار گرفته و پای چپ را تکیه‌گاه پای دیگر نموده‌است. درازای این پیکره ۱/۴۷ متر است که به ‌طور برجسته از سنگ کوه تراشیده شده و از پشت به کوه پیوسته است.

نقش برجسته بلاش/ دوره اشکانیان

سنگ بلاش یا نقش برجسته بلاش مربوط به دوره اشکانیان است که در محوطه تاریخی و فرهنگی بیستون واقع شده و در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۸۸۴ به ثبت آثار ملی ایران رسیده است.نقش مهرداد اشکانی

پیکره مهرداد دوم یا نقش میتریدات اشکانی یکی دیگر از پیکره‌های محوطه تاریخی بیستون است. این پیکره بر دیواره‌ای که روبه‌روی سنگنبشته داریوش یکم هخامنشی بوده و در

پایین آن کنده شده‌است. در این پیکره‌تراشی، مهرداد دوم اشکانی (۸۷/۸۸-۱۲۳/۱۲۴ پیش از میلاد) ایستاده و در برابرش پنج تن از بزرگان اشکانی دیده می‌شوند. این بزرگان ایستاده و با دست راست پیشکشی را تا روبه‌روی چهره شان بالا آورده و به مهرداد نشان داده‌اند. خود مهرداد دوم نیز دست راست را در پاسخ به آنان بالا آورده است. یک سنگنبشته یونانی که بالای سر این پیکره‌ها دیده می‌شود که بزرگان اشکانی را به ترتیب از چپ به راست چنین شناسانده است: کوهزاد، مهراد، مهرداد رازدار، گودرز شهربان شهربانان، شاه شاهان بزرگ مهرداد.

سنگ‌نگاره گودرز

سنگ‌ نگاره گودرز یا نقش برجسته گودرز یا پیکره گودرز، نقش‌برجسته‌ای است که گودرز یکی از پادشاهان اشکانی بر دامنهٔ کوه بیستون از خود بر جای گذاشته است. در این اثر، پیکره گودرز به سیمای سواری زره پوش بر اسبی سواره شده و با نیزه بلند به سواری دیگر حمله کرده و او را از اسب واژگون کرده‌است. این نقش برجسته کنار نقش برجسته مهرداد دوم پادشاه دیگر اشکانی کنده شده‌است. یک کتیبه یونانی بالای این نقش برجسته این سوار زره پوش اشکانی را «گودرز پسر گیو» معرفی کرده‌است.

دیدگاه عمومی این است که گودرزی که اینجا معرفی شده همان گودرز دوم اشکانی است بر مهرداد یکی از رقیبانش و نیز بر کاسیوس سردار رومی پیروز شده بود. در بالای سر گودرز نقشی است که به عقیدهٔ یونانیان نیکه رب‌النوع پیروزی در فرهنگ یونان باستان است. اما دیدگاهی دیگر این گودرز را همان گودرز یکم می‌داند که در اواخر پادشاهی مهرداد دوم در بابل به نام خود سکه زده و در نقش برجسته مهرداد دوم در بیستون شهربان شهربانان خوانده شده‌است.

دوره ساسانیان/ کاخ بیستون/ فرهاد تراش/بنای ساسانی/پل ساسانی (خسرو)

کاخ بیستون یک کاخ ویران شده ساسانی است که در محوطه تاریخی و فرهنگی بیستون قرار دارد. این کاخ ناتمام ساسانی از سال ۱۳۵۵ خورشیدی تا کنون به‌صورت پیاپی مورد کاوش باستان‌شناسی واقع شده‌است. تاکنون شش بار کاوش باستان‌شناسی انجام شده‌است. کاوشگران در این شش فصل حفاری به اطلاعات نسبتاً خوبی دست یافته‌اند. براساس اطلاعات به‌دست آمده، این منطقه در دوران ساسانی در حال تبدیل شدن به یک کاخ بود که به دلایلی، ناتمام باقی ماند و در دوره‌های بعد به کاروانسرا تبدیل شد که این کاروانسرا نیز بر اثر یک زلزله کاملاً ویران شد. بعدها در دورهٔ قاجار، روستایی روی آن ساخته شد. در نهایت نیز در سال ۱۳۵۴ خورشیدی حدود ۲۷۰ خانه‌ای که روی این محوطه تاریخی ساخته شده بود، تملک و عملیات کاوش آغاز شد.

فرهاد تراش، فرهاد تاش، فراتاش، فرای تاش اثری که در جهت غربی سنگ‌نبشته و نقش برجسته مشهور داریوش بر سینه کوه بیستون دیواره‌ای سترگ به بلندای نزدیک به ۴۵ متر و پهنای حدود ۲۰۰ متر کنده‌کاری شده که مربوط به دوره ساسانیان است که با مرگ پادشاه نیمه کاره رها می‌شود. این اثر در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۸۸۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

بنای ساسانی مربوط به دوره ساسانیان است و در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۸۸۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

بقایای پل ساسانی (خسرو) که مربوط به دوره ساسانیان است در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۸۹۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

دوره صفویان/ کاروانسرای شاه‌عباسی (بیستون)/ کتیبه شیخ علی خان زنگنه/ پل بیستون (پل صفوی)

کاروانسرای شاه عباسی بیستون کاروانسرایی مربوط به دوره صفوی است که در تاریخ ۱۳ مرداد ۱۳۵۳ با شمارهٔ ثبت ۹۷۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

کتیبه شیخ علی خان زنگنه سنگ‌نبشته‌ای است که توسط شیخعلی‌خان زنگنه وزیر شاه سلیمان صفوی ایجاد شده‌است. این سنگ‌نبشته‌ بر روی بخش‌هایی از سنگ‌نگاره گودرز کنده‌کاری شده و باعث تخریب آن اثر شده‌است.

پل بیستون که با نام‌های پل کهنه، پل شاه عباسی، پل صفوی، پل نادرآباد و پل دینورآب نیز شناخته می‌شود، پلی است مربوط به دوره صفوی که در بخش شرقی بیستون جای گرفته‌است و در تاریخ ۵ بهمن ۱۳۴۶ با شمارهٔ ثبت ۷۶۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.[۱][۱۶] شواهد و مدارک به جا مانده نشان می‌دهد که پایه‌های پل بیستون در اواخر دوره ساسانی ساخته شده ولی همانند بسیاری از دیگر سازه‌های ساسانی بیستون که ناتمام مانده است. در سده چهارم هجری فرمانروایان محلی حسنویه آن را تکمیل کردند که از آن تنها طاق‌های دهانه دوم و سوم و پشتبندهای مدور آن به جا مانده است. در دوره ایلخانی، دهانه پنجم پل به همراه پشتبندهای مثلثی بازسازی گردید. افزون بر این برای تأمین آجرهای دهانه پل، کوره‌های آجرپزی در شمال غربی آن ایجاد کرده‌اند. نمای پل در دوره صفوی و طاق چهارم در دوره پهلوی بازسازی گردید.

دوره ایلخانیان/ کاروانسرای ایلخانی

کاروانسرای ایلخانی بر روی ویرانه‌های کاخ ناتمام ساسانی ساخته شده بود. اما بعدها بر اثر یک زمین‌لرزه کاملاً ویران شد. بعدها در دورهٔ قاجار، روستایی روی آن ساخته شد.

دیگر آثار تاریخی و طبیعی

از دیگر آثار جای گرفته در این مجموعه تاریخی و فرهنگی یا در نزدیکی آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

شیر سنگی بیستون، بنای پارتی، غار مر تاریک، غار مر آفتاب،غار مر دو در،گوردخمه سرخ ده،گوردخمه برناج (فرهاد کن)

آسیه کرمی- استان کرمانشاه