به گزارش پرسون؛ معاون فرهنگی، اجتماعی و امور محتوایی مرکز ملی فضای مجازی درباره اقبال صنف نشر و جامعه به کتاب‌ها و نشر الکترونیک، اظهار داشت: گسترش روزافزون صنایع فرهنگی دیجیتال باعث شده تا بسترهای انتقال محتوا و ترکیب سنتی ذی‌نفعان بخش خصوصی و ذی‌ربطان بخش دولتی و حاکمیتی حوزه محتوا تغییر یابد.
«امیر خوراکیان» افزود: کتاب‌های الکترونیکی و کتابخوان‌های دیجیتال، حوزه چاپ و نشر کتاب کاغذی در ایران را مانند سایر کشورهای جهان دستخوش تحول کرده است. به ویژه در شرایط وقوع بحران‌ها و بلایای طبیعی نظیر شیوع ویروس کرونا با افزایش حضور افراد در فضای مجازی و استفاده بیشتر از پلتفرمهای آن نظیر پلتفرمهای نشر دیجیتال، شاهد تغییرات جدی در این حوزه بوده‌ایم.
خوراکیان در ادامه گزارشی از وضعیت موجود در این حوزه مشتمل بر انواع کتاب دیجیتال تولید شده در کشور، وضعیت بازار، بازیگران اصلی، نرخ نفوذ کتاب دیجیتال و ... ارائه کرد.
* کتاب دیجیتال و انواع آن
خوراکیان به کتاب دیجیتال و انواع آن اشاره کرد و توضیح داد: «کتاب دیجیتال کتابی است که محتوای مورد نظر نویسنده به شکل پرونده‌های دیجیتال تولید و با ابزارهای دیجیتال خوانده می‌شوند. کتاب دیجیتال حولِ محور هدف مشخص شده توسط نویسنده، مطالب را به مخاطب انتقال می‌دهد. در این تعریف، کتاب دیجیتال علاوه بر نسخه‌های دیجیتال مطالب مکتوب، شامل متن و تصویر، فیلم، صوت و پویانمایی و ... می‌شود.»
معاون فرهنگی، اجتماعی و امور محتوایی مرکز ملی فضای مجازی اضافه کرد: در حال حاضر مدل‌های متنوعی از کتاب‌های دیجیتال در بازار ایران عرضه می‌شود که پس از کتاب‌های چاپ کاغذی در سال‌های اخیر استقبال کاربران از کتاب‌های صوتی در این عرصه قابل توجه بوده است. انواع مدل‌های کتاب دیجیتال عبارتند از: کتاب‌های دیجیتال صرفاً دارای متن،کتاب‌های دیجیتال شامل متن و تصویر، کتاب‌های دیجیتال به همراه تصاویر متحرک، کتاب‌های دیجیتال با امکانات صوتی و دیجیتال، کتاب‌های ویدئویی شامل صوت، تصویر و متن در قالب فیلم، کتاب‌های دیجیتال دارای محتوای چند رسانه‌ای و کتاب‌های تعاملی.
خوراکیان به مدل‌های کسب و کار هم اشاره کرد و افزود: کسب و کار در حوزه صنعت کتاب دیجیتال در جهان و ایران دارای مدل‌های مختلفی است که فراگیرترین آنها فروش اشتراک است. در این مدل، با پرداخت حق عضویت ثابت توسط مشتری، استفاده از محتوای ارائه شده روی یک بستر معین امکان‌پذیر می‌شود.
* به امانت سپردن کتاب دیجیتال، یکی از روش‌های موثر و ارزان دسترسی به آن است
خوراکیان درباره مدل‌های فروش عنوان داشت: سایر روش‌های فروش و یا عرضه کتاب دیجیتال عبارتند از: تک فروشی، اجاره محتوا، ارائه محتوای رایگان و کسب درآمد از حوزه تبلیغات، دریافت هدیه نقدی از مردم، یا اعانه‌های دولتی و به امانت سپردن کتاب دیجیتال (همکاری با کتابخانه‌ها).
وی با اشاره به شیوع ویروس کرونا از اسفندماه توضیح داد: در جریان شیوع ویروس کرونا، برخی از پلتفرمهای بزرگ نظیر فیدیبو، تمرکز خود را بر فروش کتاب دیجیتال با قیمت بسیار پایین و تامین مالی خود از طریق درآمدهای ناشی از تبلیغات گذاشته بودند. روش به امانت سپردن کتاب دیجیتال یکی از روش‌های موثر و ارزان دسترسی به کتاب دیجیتال است که می‌تواند در کتابخانه‌های عمومی و دانشگاهی مورد استفاده قرار گیرد، ولی هم اکنون این روش در کشور مورد استفاده قرار نگرفته و اقدام در این خصوص مغفول مانده است.
* ۱۰۰ هزار شغل جدید به‌دلیل گسترش شیوه‌های نو
خوراکیان درباره زنجیره ارزش کتاب دیجیتال و مقایسه آن با نشر کاغذی ابراز داشت: با وجود گسترش روزافزون کتاب‌های دیجیتال در دنیا هنوز کتابفروش‌ها به‌کار خود ادامه می‌دهند و موجب تعطیلی آنها نشده است. از این گذشته گاه با حذف گونه‌ای از کسب‌وکار، گونه‌های جدیدی از مشاغل شکل می‌گیرند که جایگزین کارهای قبلی می‌شود. آنچنان‌که آمارهای سایت آمازون از زمان عرضه اولین دستگاه کتابخوان الکترونیک کیندل نشان می‌دهد از سال ۲۰۰۷ تاکنون به‌دلیل گسترش شیوه‌های نو ۱۰۰ هزار شغل جدید ایجاد شده است.
* رشد چشمگیر استفاده از کتاب دیجیتال روی گوشی تلفن همراه
معاون فرهنگی، اجتماعی و امور محتوایی مرکز ملی فضای مجازی با اشاره به «وضعیت بازار کتاب دیجیتال» اضافه کرد: در سال‌های اخیر با توسعه و گسترش پلتفرمهای فروش کتاب دیجیتال در کشور، شاهد رشد چشمگیر استفاده از کتاب دیجیتال روی گوشی تلفن همراه بوده‌ایم.
خوراکیان به سهم کتاب دیجیتال در این آمار اشاره کرد و تصریح کرد: در سال ۱۳۹۷ بازار کتاب چاپی در ایران دو هزار و ۶۰۰ میلیارد تومان بوده و این رقم با رشد بسیار کم تا پایان فروردین ماه ۱۳۹۹ حدود سه هزار میلیارد تومان بوده است.
وی در پاسخ به سوالی درباره نسبت کتاب فیزیکی و کتاب دیجیتال و چگونگی آن با ارائه قیاسی توضیح داد: تعداد کتاب‌های دیجیتال منتشر شده تا سال ۱۳۹۷ در ایران ۹۰ هزار عنوان برآورد شده است. بنابراین نسبت کتاب کاغذی به کتاب دیجیتال در ایران حدود ۹۴ درصد است.
* پدیده‌ای با عنوان «خودناشری»
معاون فرهنگی، اجتماعی و امور محتوایی مرکز ملی فضای مجازی، خود ناشری را فرصتی برای توسعه محتوای فارسی و ظهور نسل‌های جدید نویسندگان دانست و تاکید کرد: با بسط فضای مجازی و توسعه پلتفرمهای کتابخوان، شیوه تعامل و فعالیت بازیگران زنجیره صنعت نشر کتاب متحول شده است. امروزه علاوه بر رشد صنعت کتاب دیجیتال، پدیده‌ای با عنوان «خودناشری» به وجود آمده است که در آن دسترسی مستقیم نویسنده به مخاطب، انعکاس سریع و آسان نظرات مخاطبان و افزایش سهم نویسندگان نسبت به سایر بازیگران زنجیره ارزش فراهم آمده است.
* تهدیدهای مرتبط با توسعه کتاب دیجیتال؛ از سرقت ادبی تا گسترش انتشار کتب انحرافی، فاقد مجوز و لغو مجوز شده
وی با بیان اینکه استفاده از کتاب دیجیتال با وجود مزایای متعددی که دارد، می‌تواند تهدیدها و مضراتی را در پی داشته باشد، گفت: با توجه به خلاءهای قانونی و نظارتی در حوزه کتاب دیجیتال، نقض مالکیت معنوی آثار در فضای مجازی به نحو گسترده‌تری رخ می‌دهد. از این رو سرقت علمی و ادبی یکی از تهدیدهای جدی در این حوزه به شمار می‌رود. یکی از تهدیدهای جدی حوزه نشر دیجیتال در سال‌های اخیر گسترش انتشار کتب انحرافی، فاقد مجوز و لغو مجوز شده بر بستر پلتفرمهای فروش کتاب دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی است.
وی ادامه داد: با توجه به ماهیت فضای مجازی که نظارت و پیگیری در آن به نسبت فضای فیزیکی دشوارتر بوده و موانع بسیاری دارد، تاکنون روش‌های نظارتی موجود نتوانسته‌اند کارآمدی لازم را در این حوزه داشته باشند و نیاز است اقدامات موثری با همکاری دستگاه‌های ذیربط در این خصوص صورت پذیرد. اخیرا در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی کارگروهی با هدف ساماندهی نشر دیجیتال صورت گرفته است که یکی از ماموریت‌های آن، تعیین سازوکارهای مقابله با انتشار الکترونیکی کتاب‌های انحرافی و فاقد مجوز در فضای مجازی است. حداقل اقدام ممکن در این حوزه، ایجاد بسترهای سیستماتیک موثر برای نظارت بر پلتفرمهای داخلی فروش کتاب است که امکان رگولاتوری بر آنها وجود دارد. برخی از نویسندگان در عصر ارتباطات و اطلاعات به‌دلیل راحتی دسترسی به انواع محتوا در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، به‌جای تولید دانش، سمت‌وسوی فعالیت نگارشی خود را به جابه‌جایی اطلاعات معطوف می‌دارند و به نشر کتاب‌های کم‌ارزش و گاه بی‌ارزش مبادرت می‌کنند.
وی به مشکلات جسمی هم اشاره کرد و گفت: مطالعه کتاب روی دستگاه‌های موبایل و تبلت در بلندمدت می‌تواند آثار سوء بر بینایی افراد داشته باشد، بنابراین پلتفرمهای ارائه‌کننده کتاب دیجیتال در دنیا دستگاه‌های کتابخوان خود را به نحوی توسعه داده‌اند که بتوانند این مشکل را تا حدی کمتر کند.
* وجود تبعیض در حمایت از ناشران کتاب دیجیتال با ناشران کاغذی کتاب
وی در راستای تبعیض‌ها در میان حمایت از ناشران کتاب دیجیتال در مقایسه با ناشران کاغذی کتاب گفت: با توجه به اهمیت ویژه‌ای که حوزه فرهنگ، کتاب و کتابخوانی در کشور دارد، تسهیلات، معافیت‌های مالیاتی و اعطای یارانه‌های بسیاری در قانون به کسب و کارهای فرهنگی حوزه نشر کاغذی تعلق می‌گیرد، ولی این حمایت‌ها به کسب و کارهای فرهنگی حوزه کتاب دیجیتال ارائه نمی‌شود! در حالی‌که از لحاظ ماهیتی کارکرد این دو حوزه کتاب کاغذی و کتاب دیجیتال یکسان است. طی سال های اخیر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تلاش کرده است تا این مسئله را حل کند ولی متاسفانه تاکنون هیچ دستاورد قابل توجهی گزارش نشده است.
* حمایت ۵۰۰ میلیون تومانی ارشاد
وی در پایان سخنان خود با اشاره به تاثیرات ویژه شیوع ویروس کرونا بر صنعت نشر دیجیتال گفت: در این بازه زمانی حمایت‌های خوبی از سوی وزارت ارشاد (حدود ۵۰۰ میلیون تومان) به پلتفرمهای عرضه کتاب دیجیتال انجام شد که موجب شد پلتفرم‌ها با بهره‌گیری از آن بتوانند تسهیلات ویژه‌ای در قالب تخفیف‌ها و همچنین جشنواره‌های فروش در اختیار مخاطبان قرار دهند و جذب حداکثری مخاطبان را در بازه مذکور داشته باشند.
