معبد آناهیتا از بزرگترین بناهای سنگی در ایران است

کرمانشاه- پرسون؛ معبد آناهیتا از بزرگترین بناهای سنگی در ایران است که در شهر کنگاور در استان کرمانشاه قرار دارد. آناهیتا فرشته و نگهبان آب، فراوانی و زیبایی بوده است و ایرانیان مقام ارزشمندی را برای او قائل بوده‌اند. معبد آناهیتا پرستشگاهی است که همانند سایر بناهایی که بر بلندی ساخته شده‌اند، برگرفته از شیوه‌ی سکوسازی است. بر فراز این اثر تاریخی، ردیفی از ستون‌های سنگی وجود دارد. ستون های این بخش ۵۴/۲ متر هستند.

امید قادری مدیرکل میراث فرهنگی استان کرمانشاه در گفتگو با پرسون گفت:معبد آناهیتا به دوره‌ی اشکانی یا ساسانی نسبت داده می‌شود. ورودی بنا به وسیله پلکان دو طرفه در جبهه جنوبی تعبیه شده و در جبهه شمال خاوری پلکان یک طرفه راه دسترسی به این مکان را ممکن ساخته است.

قادری ادامه داد: معدن سنگ چهل مران در 2 کیلومتری این بنا قرار دارد و اکنون سنگ های نیمه تراش میان ستون و سنگ های نما در سطوح معدن از همان زمان باقی مانده است.

وی افزود: قدمت این بنا به دوره اشکانی و ساسانی نسبت داده شده و نشانه ها و واژه های دوره ساسانی بر روی سنگ ها حکاکی گردیده است.

مدیرکل میراث فرهنگی استان کرمانشاه گفت: معبد آناهیتا بنای تاریخی که امروزه در شهر کنگاور واقع شده است در میانه راه امروزی همدان کرمانشاه و بر سر راه تاریخی هگمتانه تیسفون قرار گرفته است. این بنا با 6/4 هکتار وسعت، بر پشته صخره ای و مشرف به دشت کنگاور ساخته شده آناهیتا فرشته و نگهبان آب و فراوانی و زیبایی و باروری در نزد ایرانیان دارای مقام بلند و ارجمندی بوده است.

وی همچنین در ادامه افزود:بقایای این پرستشگاه باشکوه که از بزرگترین بناهای سنگی در ایران است با بنایی چهار ضلعی مستطیل شکل در اندازه های 209 در 244 متر بر فراز تخت سنگ کم ارتفاع سیلیس آتشفشانی در شهر کنگاور در استان کرمانشاه قرار دارد.

تاریخچه ی معبد

در نزد ایرانیان باستان، آناهیتا به عنوان نگهبان آب، فرشته ی فراوانی، زیبایی و باروری محسوب شده و از مقام و مرتبت بسیار بالایی برخوردار بوده است. قدمت معبد آناهیتا که برای ستایش و ارج نهادن به مقام الهه ی آب در ایران باستان مورد استفاده قرار می گرفت، با توجه به مستندات تاریخی به قرون قبل از میلاد باز می گردد.

بنابر نوشته ها و مستندات تاریخی به نظر می رسد که اولین سنگ بنای این معبد در عصر هخامنشیان ساخته شد و ساخت آن تا دوران های بعد ادامه پیدا کرد و در دوره ی ساسانیان به اتمام رسید. برخی دیگر از محققین به تبعیت از نوشته های مورخین ایرانی و عرب سده سوم ه.ق به بعد، این بنا را کاخی ناتمام برای خسروپرویز معرفی کرده اند. عده ای نیز زمان ساخت آن را به اواخر سده سوم و آغاز سده دوم ق.م و عده دیگر آن را به سده اول ق.م نسبت می دهند.

سیف الله کامبخش فرد – کاوشگر بنا آن را به سه دوره هخامنشی، اشکانی و ساسانی نسبت می دهد و مسعود آذرنوش کاوشگر دیگر بنا، آن را کاخ ناتمامی از خسرو پرویز در اواخر دوره ساسانی می داند.به دلیل گذشت قرون بسیار از ساخت معبد آناهیتا و مواجه شدن این بنای عظیم تاریخی با سیلی از سوانح طبیعی یا تخریب های انسانی که به صورت سهوی و یا عمدی صورت گرفته است، به طور دقیق نمی توان در مورد تاریخ ساخت و نوع کاربری، فضای معماری و کالبد واقعی اظهار نظر کرد.

در سال 37 میلادی، ایزیدور خاراکسی، جغرافیانویس یونانی در یکی از کتب خود به نام ایستگاه های پارتی برای اولین بار از معبد آناهیتا واقع در شهر کنگاور به عنوان معبدی متعلق به آرتمیس نام برد.محققان آن را به نام معبد آناهیتا الهه ی ایرانی و معادل با آرتمیس یونانی دانسته و پس از آن، این بنا به نام معبد آناهیتا مشهور شد.

در دهه های اخیر نیز بواسطه ی کاوش هایی که در این معبد صورت گرفت، اطلاعات بسیار خوبی در مورد ابعاد بنا در اختیار کارشناسان و باستان شناسان قرار گرفت. به گونه ای که مشخصات کلی بنا از جمله ارتفاع و حجم کلی تا حدود نسبتا دقیق و درستی مشخص شده است.

پیشینه کاوش‌های باستان‌شناسی در نیایشگاه آناهیتا

در تابستان سال ۱۳۴۷ برای نخستین بار هیئتی به سرپرستی سیف‌الله کامبخش‌فرد در تپهٔ ناهید کنگاور به کاوش‌های باستان‌شناسی پرداخت.پس از بررسی‌های اولیه مشخص شد که از مجموع تپه، تقریباً حدود پنجاه و سه هزار متر مربع به بنای تاریخی اختصاص دارد که به جز چند سر ستون شکسته و تعدادی حجاری‌های پراکنده در کنار کوره‌های آهک پزی که چند سال قبل از آن تعطیل شده بود چیز دیگری مشهود نیست، با این حساب مجموعه معماری در زیر محله‌ها مدفون بود. اعضای هیئت عکس هوایی کنگاور را که در سال ۱۹۳۲ میلادی به وسیله اریش فریدریش اشمیت تهیه شده بود، پس از تعبیر و تفسیر و یافتن گرته و اثری از امتداد ابهام‌آمیز دیوار و صفه تاریخی مدفون، مورد استفاده قرار داد و موفق گردید بخشی از دیوار شرقی را در آن تشخیص داده و پس از کاوش، آن قسمت از صفه را از خاک ایام آزاد نماید. (این فاز سه ماه طول کشید) کاوش از ناحیه آزاد محله، از شصت متری منتهی‌الیه جنوب شرقی تپه، در شش ترانشه ده متری آغاز گردید. در این محوطه که قبلاً هیچ اثری در روی خاک قابل رویت نبود، دفعتاً پس از چند روز حفاری، حجاری‌های فراوانی چهره از حجاب خاک گشود و عرض و طول خود را عیان ساخت. در هر ترانشه پس از سه ماه کار و فعالیت دو ستون قطور و منضمات آن‌ها که عبارت از ته ستون، سرستون، گیلویی و حجاری‌های نمای دیوار بود رخ نموده و در این شصت متر طول، دوازده ستون سالم و چند تایی شکسته از خاک بیرون آورده شد. از دوازده ستون، نه ستون سالم سه ستون نیمه سالم و به همین ترتیب اجزاء دیگر...

در این مرحله توانسته بودند ضخامت دیوار ستون دار، تعداد ستون‌ها، فواصل آن‌ها از یکدیگر، قطر، پیرامون و سایر ابعاد و اندازه‌ها را به‌طور نه چندان دقیق ولی در هر حال فارغ از تصور و تخمین تعیین نموده و با تهیهٔ تعدادی عکس، سند و اشیاء کشف شده از جمله چندین تابوت سفالین و گوشواره‌های طلا و سکه‌هایی از دوران تاریخی که در زیر سر اجساد، داخل تابوت‌ها و مقبره‌ها یافت شده بودند، در مجموع گزارش نسبتاً قانع‌کننده‌ای را فراهم آورند که بر اساس واقعیات تنظیم شده بود.

سپس امر خرید و کار تخریب و زدودن خانه‌ها، مساکن، محله‌ها، معابر و دکاکین قریه‌ای که کاملاً روی معماری تاریخی نیایشگاه آناهیتا را و در بین مردم منطقه به محلهٔ «گچ کن» معروف بود، وارد مراحل عملی و جدی گردید و پا به پای آن کاوش‌های باستان‌شناسی نیز ادامه یافت.

کم‌کم و در فصول مختلف پژوهش و بررسی، مردم قریهٔ گچ کن در خانه‌های جدید ماوی گزیدند و بیغوله‌های خشت و گلی تخریب و عملیات شناسایی و کاوش ادامه داده شد تا بالاخره مساحتی بالغ بر پنجاه و پنج هزار متر مربع به‌طور کلی تخلیه و بنای تاریخی و حریم آن کاملاً معین و مشخص گردید.

با آغاز فعالیت‌های هیئت کاوش نیایشگاه آناهیتا در سال ۱۳۴۷ و پس از خرید و تخریب منازل مسکونی بالای تپه و اطراف آن نقشه و موقعیت مکانی این بنای تاریخی تهیه گردید. بنای معروف به نیایشگاه آناهیتا در مرکز شهر کنگاور و بر سر راه امروزی همدان – کرمانشاه واقع شده‌است. این بنا بروی تپه طبیعی با حداکثر ارتفاع ۳۲ متر نسبت به زمین‌های اطراف ساخته شده‌است. در گوشهٔ شمال‌غرب این بنا امامزاده و مسجدی برپاست.

آسیه کرمی- استان کرمانشاه