به گزارش سایت خبری پُرسون، پژوهشگرانی که هفته قبل نتایجی از مطالعات لرزه‌خیزی در سه استان البرز، تهران و قزوین ارائه دادند، این هشدار را پررنگ کردند که استان‌های نشسته بر دامنه جنوبی رشته‌کوه البرز، نه تنها در برابر زمین‌لرزه مقاوم نیستند بلکه فرسودگی بافت مسکونی و ازدحام جمعیت در گسل‌های این سه استان، خطر آسیب‌پذیری را مضاعف کرده است.
روز سه‌شنبه، یک نشست تخصصی در پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی برگزار شد و یکی از گزارش‌های ارائه شده در این نشست، نتایج طرح جامع مطالعات لرزه‌خیزی و ژئوتکنیک لرزه‌ای در سه کلانشهر تهران، کرج و قزوین بود. ابراهیم حق‌شناس، عضو هیات علمی پژوهشگاه و مجری این طرح، ضمن اشاره به اینکه در این طرح حتی میزان آسیب‌پذیری لرزه‌ای و مدیریت بحران این سه شهر هم مورد ارزیابی قرار گرفته، اعلام کرد که نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد که در برخی نقاط، فرکانس طبیعی زمین با دوره نوسان ساختمان‌های بلند و حتی نیمه‌بلند همپوشانی دارد که این پدیده می‌تواند در صورت وقوع زلزله، نوسانات را تشدید کرده و خطر تخریب سازه‌ها را افزایش بدهد و چنین پدیده‌ای زنگ خطری جدی را برای ایمنی ساختمان‌های ۷ تا ۱۰ طبقه و بالاتر در این سه استان و به‌ویژه در تهران و کرج به صدا درآورده است.
حق‌شناس ضمن اشاره به اینکه شهر تهران روی رسوبات آبرفتی قرار گرفته و در بخش‌های شمالی آن، رسوبات جوان‌تری نسبت به گذشته ایجاد شده، گفت که رفتار لرزه‌ای ثبت‌شده در ایستگاه‌های مختلف تهران در ۵ ماه اخیر نشان داده که در این شهر، فرکانس‌های لرزه‌ای شدیدتری نسبت به انتظار به وقوع پیوسته است. به گفته این عضو هیات علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی، نتایج به دست‌آمده نشان داده که در شهر کرج هم، دوره تناوب طبیعی نوسان یک موج لرزه‌ای، در نقاط مختلف شهر پراکنده است که این پراکندگی می‌تواند در زمان وقوع زلزله، تأثیرات متفاوتی بر ساختمان‌های بلند بر جای بگذارد چنان که در زلزله اخیر میانمار هم ساختمان ۳۳ طبقه در حال ساخت در کشور تایلند و آن هم در فاصله بیش از هزار کیلومتری از مرکز زلزله، به طور کامل تخریب شد.
اکبر واثقی، یکی دیگر از اعضای هیات علمی این پژوهشگاه بین‌المللی و سخنران این نشست تخصصی، طبق نتایج تحقیقات خود گفت که در مجموع ۷۵ درصد از ساختمان‌های تهران در برابر زلزله آسیب‌پذیری بالایی دارند به این جهت که حدود ۲۰ درصد ساختمان‌های تهران از نوع سنتی آجری، حدود ۵۰ درصد از ساختمان‌ها دارای قاب خمشی بتنی و همچنین حدود ۶ درصد از ساختمان‌ها، از نوع فولادی متداول با اتصالات ضعیفند و فقط ۳ درصد از سازه‌های فولادی و فقط حدود ۸ درصد از ساختمان‌های پایتخت به دلیل آنکه سیستم دوگانه دارند، از آسیب‌پذیری کمتری در برابر زلزله برخوردارند.
واثقی تاکید داشت که وضعیت سازه‌های تهران را در اغلب کلانشهرهای کشور می‌توان مشاهده کرد و افزود: «عدم رعایت اصول مهندسی زلزله، نقایص اجرایی، استفاده از مصالح نامرغوب و بافت‌های قدیمی و آسیب‌پذیر، از دلایل اصلی آسیب‌پذیری ساختمان‌ها در کشور به شمار می‌روند. از سال ۱۳۸۰ که دستورالعمل بهسازی لرزه‌ای تدوین شد، حدود ۳۰ درصد از مدارس و ساختمان‌های اداری آسیب‌پذیر کشور مقاوم‌سازی شده‌اند اما بخش عمده ساختمان‌های مسکونی خصوصی تاکنون مقاوم‌سازی نشده‌اند.»
واثقی با اشاره به اینکه اغلب ساختمان‌های آجری معمولا در بافت قدیمی شهرها قرار گرفته‌اند در حالی که ساختمان‌های اسکلت فولادی و ساختمان‌های اسکلت بتنی، رایج‌ترین سازه‌ها در شهرهای کشورند افزود: «ساختمان‌های سنتی و قدیمی مانند ساختمان‌های آجری، به دلیل اجرای ضعیف اتصالات دیوارها و نبود کلاف‌های افقی و قائم، در برابر زلزله بسیار آسیب‌پذیرند.
آیین‌نامه ۲۸۰۰ که در سال ۱۳۶۷ تدوین شد، برای این دسته از ساختمان‌ها ضوابطی ارائه کرد اما بسیاری از این ضوابط و ازجمله، کلاف‌های قائم و افقی، در شهرهای کوچک و مناطق کم‌برخوردار اجرا نشدند و به همین دلیل در زمان وقوع زلزله، احتمال آسیب‌دیدگی این ساختمان‌ها بالاست.
حتی ساختمان‌های بتنی با سیستم قاب خمشی که بیشترین تعداد ساختمان‌ها در شهرهای بزرگ کشور را شامل می‌شوند هم، نمونه‌های مشابهی در ترکیه و نیوزیلند دارند که البته این سازه‌ها هم به دلیل ضعف در اتصالات، ستون‌های ضعیف و استفاده از مصالح نامرغوب، در برابر زلزله آسیب‌پذیرند و به همین دلیل، آیین‌نامه‌های ساختمانی در برخی کشورها بازنگری شده چنان که در ترکیه، استفاده از قاب خمشی ویژه برای ساختمان‌های بیش از چهار طبقه ممنوع شده است.
اما حتی در ساختمان‌های فولادی رایج در کشور هم با ضعف عمده در اتصالات مواجهیم چون بسیاری از مهندسان ما آموزش کافی برای طراحی اتصالات به صورت ظرفیت‌محور ندیده‌اند و به همین دلیل، این اتصالات زود می‌شکنند و موجب آسیب‌پذیری جدی می‌شوند. به طور کلی، ساختمان‌هایی با سیستم دوگانه که بیشتر در میان‌مرتبه‌ها و بلندمرتبه‌ها دیده می‌شوند، عملکرد نسبتا بهتری در زلزله‌ها دارند.»
این عضو هیات علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله، از ژاپن به عنوان نمونه‌ای از اجبار مقاوم‌سازی ساختمان‌ها در برابر زلزله بعد از زمین لرزه ۱۹۹۵ «کوبه» نام برد. ژاپن و به‌خصوص، زلزله ۱۹۹۵ کوبه، امروز مثال تمام کارشناسان زلزله است.
زلزله ۱۹۹۵ کوبه با بزرگای ۷.۳ و به مدت ۲۰ ثانیه، تمام شهر را ویران کرد و علاوه بر تخریب ۲۵۰ هزار ساختمان، تمام زیرساخت‌های شهری را از بین برد، بیش از ۶۴۰۰ کشته و بیش از ۴۳ هزار زخمی و حدود ۳۰۰ هزار نفر آواره برجای گذاشت در حالی که حدود ۱۰ درصد تلفات این زلزله به دلیل آتش‌سوزی شهری بعد از وقوع زلزله بود.
واثقی هم در صحبت‌های خود در اشاره به این الگوی موفق جهانی گفت: «بعد از زلزله ۱۹۹۵ کوبه، دولت ژاپن مقاوم‌سازی ساختمان‌ها در برابر زلزله را اجباری کرد و مشوق‌هایی مانند یارانه ۵۰ درصدی، وام بلندمدت و معافیت مالیاتی برای مالکان در نظر گرفت. مهم‌ترین عامل موفقیت ژاپن، توسعه روش‌هایی بود که بتوان بدون تخلیه ساختمان عملیات مقاوم‌سازی را انجام داد. نتیجه این اقدامات، کاهش ۸۰ درصدی تلفات و خسارات پس از اجرای برنامه مقاوم‌سازی نسبت به زلزله کوبه بود. در ایران نیز باید به دنبال روش‌هایی مقرون به‌صرفه و قابل اجرا در حین بهره‌برداری و حتی بی‌نیاز به مشوق‌های مالی باشیم چون ساختمان‌های موجود در کشور، به‌ویژه در کلانشهرها، بسیار آسیب‌پذیرند و برنامه مقاوم‌سازی تاکنون موفق نبوده است.»
در بخش دیگری از این نشست پژوهشی و طبق نتایج تحلیل داده‌های ثبت شده طی ۱۰ سال اخیر اعلام شد که فعالیت لرزه‌ای در شرق تهران به مراتب چشمگیرتر از غرب پایتخت است که این موضوع می‌تواند هشداری برای احتمال انباشت انرژی و وقوع زلزله در غرب تهران نیز باشد.
محمد تاتار، استاد پژوهشکده زلزله‌شناسی و از دیگر سخنرانان این نشست تخصصی با تاکید بر فعال بودن گسل‌های اطراف و درون تهران گفت: «انرژی لرزه‌ای آزاد شده در مناطق شمالی کشور از جمله البرز، شمال‌غرب و شمال‌شرق، به مراتب بیشتر از دیگر نقاط ایران است؛ هرچند تعداد زمین‌لرزه‌ها در زاگرس بیشتر است، اما زلزله‌های شمالی به دلیل آزادسازی انرژی بالا، مخرب‌ترند.
مطالعات انجام شده از تهران تا کرج نشان می‌دهد این محدوده به شدت در محاصره گسل‌های اصلی و فعال قرار دارد. این گسل‌ها، هم در اطراف تهران و هم درون شهر پراکنده‌اند. سابقه تاریخی وقوع زلزله‌های شدید در این منطقه و ازجمله، زلزله تاریخی سال ۹۵۸ میلادی در طالقان با بزرگای ۷.۷، زمین‌لرزه‌های سال‌های ۱۶۶۵ و ۱۸۳۰ روی گسل مشا با بزرگای ۶.۵ و ۷.۱، و همچنین زلزله سال ۱۹۶۲ در بویین‌زهرا به عنوان مهم‌ترین زمین‌لرزه ثبت شده در این منطقه، یکی از نشانه‌های جدی برای احتمال بروز زلزله‌ای بالای ۷ در تهران است.
در دو دهه گذشته، به‌رغم وقوع زلزله‌های متعدد کوچک، تنها ۱۲ زمین‌لرزه با بزرگای بیش از ۴ در این منطقه ثبت شده که تنها دو مورد از آن‌ها شامل زلزله سال ۱۳۹۶ ملارد و زلزله سال ۱۳۹۹ در محدوده مرکزی گسل مشا، بالای ۵ بوده ولی هر دو در تهران به شدت احساس شدند. زلزله ۳ شهریور ۱۳۹۴ در محدوده فیروزکوه و زلزله اردیبهشت ۱۳۹۹ در بخش مرکزی گسل مشا هم نگرانی‌های زیادی ایجاد کردند و پس‌لرزه‌های متعدد بعد از این زمین‌لرزه‌ها نشانه فعال بودن گسل‌ها است به‌خصوص که زلزله اردیبهشت ۱۳۹۹ با بزرگای ۵.۱ شدیدترین زمین‌لرزه چند دهه اخیر در شرق تهران محسوب می‌شود.»
نقشه‌ای از گسل‌های شهر تهران
طی سال‌های اخیر کارشناسان زلزله ضمن هشدار درباره فعال شدن گسل‌های تهران، توضیحاتی درباره میزان آسیب‌پذیری مناطق اطراف این گسل‌ها داشته‌اند. علی بیت‌اللهی؛ رییس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، یکی از کارشناسانی است که چندی قبل هم هشدار داد که «تمام جمعیت ایران روی گسل‌های فعال ساکن هستند.»
بیت‌اللهی علاوه بر این هشدار، گفت: «تعداد زلزله در ایران بالاست و زلزله در کانون‌های جمعیتی رخ می‌دهد. شدت و نیروی زلزله در نزدیکی محل رخ داد به مراتب بیشتر است و بر همین اساس تخریب گسترده‌ای هم در پی خواهد داشت ولی گسل و زلزله‌ها به نوعی خصوصیات ذاتی سرزمین ما به شمار می‌رود و چاره‌ای جز زندگی کردن و کنار آمدن با گسل‌ها در کشور نداریم، زیرا اگر از یک گسل فاصله بگیریم به یک گسل دیگر نزدیک خواهیم شد. گاهی گفته می‌شود که می‌توان پایتخت کشور را به نقطه‌ای که زلزله‌خیز نباشد، انتقال داد، اما واقعیت است که چنین نقطه‌ای در کشور وجود ندارد.»
در حالی که گسل‌های مشا، شرق تهران و جنوب ری پرمخاطره‌ترین گسل‌های پایتخت معرفی شده‌اند، گفته می‌شود که مناطق یک، دو و سه پایتخت به دلیل قرار گرفتن در مسیر گسل شرق و مناطق ۷ و ۹ و ۱۱ و ۱۲ و ۱۷ که بیشترین وسعت بافت فرسوده را در خود جای داده‌اند هم با آسیب و تخریب بالایی مواجه خواهند شد. از سال ۱۳۹۹، کارشناسان زلزله‌شناسی و از جمله، بیت‌اللهی در تشریح نتایج مطالعات انجام شده بر گسل‌های فعال شناخته شده شهر تهران از شمال تا جنوب و از شرق به غرب، گسل‌های مهم پایتخت را معرفی کرده‌اند.
گسل شمال تهران، با طول ۷۵ کیلومتر به عنوان بزرگ‌ترین گسل شهر و واقع در جنوب دامنه رشته‌کوه البرز و در شمال شهر تهران، از لشکرک و سوهانک تا فرحزاد و حصارک و به سمت غرب ادامه دارد و در مسیر خود، نیاوران، تجریش، زعفرانیه، الهیه و فرمانیه و سعادت‌آباد را در بر می‌گیرد.
گسل لویزان در مناطق ۱.۳ و ۴ شهر تهران قرار گرفته است. در حریم گسل لویزان ۱۹ سایت دارای برج یا در دست احداث برای برج‌سازی، پست برق فشار قوی ۲۳۰/۶۳/۲۰ کیلو ولتی قیطریه، برق فشار قوی خط انتقال، ۳ بیمارستان و مرکز درمانی، ۱۰ پل مهم مواصلاتی بزرگراهی، ساختمان پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، دانشکده آموزش پزشکی، سازمان مدیریت بحران کشور (ساختمان مرکزی)، مدیریت شعب شمال تهران بانک صادرات ایران، ۱۲ باب مدرسه و مرکز آموزشی و پرورشی، نمایشگاه بین‌المللی تهران، مراکز خرید بزرگ و مراکز تجاری، مرکز جامع توانبخشی سالمندان پرهام، ۹ باب مسجد و شرکت نفت فلات قاره ایران قرار دارند.
گسل داوودیه با طول ۶.۴ کیلومتر و در محله داوودیه قرار گرفته که از غرب از محدوده غربی «میدان صنعت» شهرک غرب (حوالی مرکز خرید مهستان) شروع شده و در امتداد بلوار خوردین در شهرک غرب ادامه داشته و با میل به شرق بزرگراه چمران را قطع می‌کند. در ادامه قطعه دیگر آن از شمال خیابان «ملاصدرا» به سمت شرق گسترده شده است. این گسله فرعی، از سمت شمالی خیابان «ملاصدرا» در تقاطع خیابان شیراز شروع شده و پس از گذر از بزرگراه «کردستان»، «شمال میدان ونک» و «بزرگراه مدرس» به «بلوار میرداماد» (محله داوودیه) می‌رسد. این گسل در ادامه با اندکی میل به جنوب از مجاورت ساختمان بانک مرکزی و محدوده «باغ کتاب»، «فرهنگستان علوم» و جنوب غربی «میدان مادر» گذر می‌کند.
گسل نیاوران، یکی از گسل‌های اصلی و با طول حدود ۱۴ کیلومتر است که از غرب در حوالی «سعادت‌آباد» به شرق «شمال اقدسیه» در شمال تهران گسترده شده است. خیابان‌های آجودانیه، نیاوران، سعادت‌آباد، شمیران، دزاشیب، اوین و تجریش روی این گسل قرار دارند.
گسل جنوب ری با طول تقریبی ۲۸ کیلومتر در جنوب تهران قرار گرفته و از غرب «اسلامشهر» شروع می‌شود و تا «مهران‌آباد» و «اتوبان تهران-قم»، بزرگراه بهشت زهرا، «بزرگراه آوینی»، «بلوار امام خمینی»، جاده تهران- ورامین و منطقه ۲۰ تهران ادامه دارد. این گسل از شمال مقبره شاه عبدالعظیم و به موازات خیابان ۲۴ متری شهرری می‌گذرد و به جاده امین‌آباد و ارتفاعات بی‌بی شهربانو می‌رسد.
گسل شمال ری از جمله گسل‌های اصلی و دارای حریم است که با طول بیش از ۱۵ کیلومتر و در جنوب مناطق ۱۹ و ۱۶ از محل تقاطع «بزرگراه سعیدی» با «آزادگان» شروع می‌شود و پس از گذر از تقاطع آزادگان با بزرگراه بهشت زهرا و عبور از بازار آهن‌فروشان تهران به منطقه ۲۰ شهر تهران می‌رسد و تا بلوار امام خمینی، خیابان فداییان اسلام، بلوار بسیج، محدوده پارک آبی آزادگان امتداد دارد.
گسل انقلاب از گروه گسل‌های فرعی پایتخت و با طول حدود ۱.۵ کیلومتر است که بخش عمده‌ای از آن در مجموعه ورزشی انقلاب واقع در منطقه ۳ تهران قرار دارد. این گسل، از مسیر عبوری بزرگراه چمران در منطقه ۳ شروع شده و از شرق «باغ ونک» در نقطه جنوب غربی خود شروع و پس از عبور از مجاورت محل تلاقی «بزرگراه نیایش» و خیابان «سئول» وارد محوطه مجموعه ورزشی انقلاب می‌شود. امتداد این گسل تا شمال محدوده مجموعه انقلاب است.
گسل محمودیه زیر پای مجتمع مسکونی آتی‌ساز در کنار هتل اوین و در اتوبان چمران است در حالی که تنها پل معلق تهران هم در همین منطقه واقع شده است.
گسل تنباکویی از گسل‌های فرعی تهران است که با طول کمتر از ۲ کیلومتر در انتهای جنوب شرقی تهران و منطقه ۱۵ قرار دارد. این گسل، ارتفاعات مسگرآباد و ارتفاعات «بی‌بی شهربانو» در غرب بزرگراه امام رضا (ع) و معروف به «گردنه تنباکویی» را در برمی‌گیرد و محله رضویه (جنوب مشیریه) هم روی این گسل قرار دارد.
گسل ونک پارک با طول ۴.۵ کیلومتر از حوالی خیابان مطهری، تقاطع «میرزای‌شیرازی» شروع می‌شود و پس از گذر از پارک ساعی در شرق میدان اسدآبادی، تا تقاطع اتوبان حکیم - کردستان و شرق برج ۵۴ طبقه سه پر و زیر سایت برج در دست احداث مخابرات و بزرگراه همت تا اندکی بالاتر از خیابان «ملاصدرا» ادامه دارد.
گسل تلویزیون با طول ۳.۳ کیلومتر از «مصلا» شروع می‌شود و تا حوالی برج‌های پارک «پرنس» نزدیک به خیابان «شیراز شمالی» ادامه دارد و از محدوده ایستگاه شبکه ۲ تلویزیون در غرب خیابان وزرا و انتهای خیابان الوند می‌گذرد.
گسل جنت‌آباد شمالی از گسل‌های فرعی و با طول حدود ۲ کیلومتر در منطقه پنج تهران و در محله جنت‌آباد شمالی است که از شرق میدان «استاد شهریار» و از حوالی «بلوار انصارالمهدی» شروع می‌شود و پس از گذر از بلوار «سیمون بولیوار» به ساختمان «دانشگاه آزاد اسلامی» واقع در محله «حصارک» می‌رسد و تا میدان «دانشگاه» (دانشگاه آزاد- واحد علوم و تحقیقات) در انتهای بزرگراه «شهید ستاری» ادامه دارد.
گسل «باغ فیض» از جمله گسل‌های متوسط است که با طول حدود ۲ تا ۱۰ کیلومتر در محله باغ فیض قرار دارد.
گسل نارمک از جمله گسل‌های متوسط است که در منطقه ۴ تهران قرار گرفته و در پای تپه‌های «شیان» در شمال غربی محله نارمک قرار دارد. این گسل از تقاطع بزرگراه‌های همت و امام علی (ع) در سوی غربی شروع می‌شود و تا خیابان «هنگام» در شرق و شمال‌غربی محله نارمک ادامه دارد و در امتداد بزرگراه «همت» و «شهید زین‌الدین» و از شمال محله «شمیران‌نو» عبور می‌کند.
گسل مشا با طول تقریبی ۲۰۰ کیلومتر از جمله گسل‌های طویل، اساسی و لرزه‌زای دامنه‌های جنوبی رشته کوه البرز است که در بالادست سد «لتیان» با گسل «شمال تهران» تلاقی دارد و به همین دلیل، لغزش و فعالیت هر یک از دو گسل مشا یا شمال تهران، به حرکت گسل دیگر ختم می‌شود.
گسل پردیسان منشا زمین لرزه‌های جنوب و شمال تهران است که بین «بزرگراه حکیم» و «شهید همت» واقع شده و در حال حاضر فعال‌ترین گسل تهران است که توان لرزه‌زایی آن با بزرگای ۶.۲ تا ۶.۳ به مراتب بیشتر از گسل‌های شمال و جنوب تهران است.
گسل شرق تهران که با طول تقریبی ۹۰ کیلومتر از مناطق سرخه حصار، تهرانپارس، اتوبان شهید بابایی و مجیدیه تا منطقه سیدخندان امتداد دارد و بسیاری از زیرساخت‌های شهری روی مسیر این گسل قرار گرفته است.
این پایتخت آسیب‌پذیر
اما بیت‌اللهی و کارشناسانی که هفته قبل در نشست تخصصی زلزله صحبت کردند، تنها متخصصانی نبودند که خطر و واقعیت وقوع زلزله شدید در شهر تهران را پررنگ می‌کنند تا شاید دولت‌ها و مسوولان شهری، چاره‌ای برای مقاوم‌سازی این شهر بیندیشند.
نگرانی برخی اعضای شورای شهر تهران هم کمتر از این کارشناسان نیست اگرچه که دغدغه‌های ریاست شورای شهر را باید متفاوت از بقیه اعضا دانست، چراکه به‌زعم این عضو شورای شهر، ساخت و ساز روی گسل‌ها بیش از آنکه خطرساز و مرگ‌آفرین باشد، جنبه کارآفرینی دارد و بنابراین، تداوم ساخت هتل ۳۳ طبقه روی گسل شمال تهران بدون اشکال و کاملا مطابق ضوابط قانونی است. اما غیر از این عضو شورا، چندی قبل سید محمد آقامیری که ریاست کمیته عمران شورای شهر تهران را برعهده دارد از واقعیتی مهیب‌تر درباره روزگار تهران بعد از زلزله خبر داد.
آقامیری گفت که ۷ درصد شهر تهران و شامل ۴۴۲۰ هکتار بافت فرسوده، ۳۷ درصد جمعیت پایتخت را در خود جای داده و نه تنها سکونت این تعداد جمعیت در این وسعت و در سازه‌های فرسوده‌ای که حتی در برابر زلزله ۵ریشتری هم مقاومت ندارد، یک خطر جدی است، ۲۰ میلیون موش و ۳.۵ میلیون مترمکعب گاز شهری هم زیر پوست زمینی پایتخت است که از مخاطرات جدی در زمان وقوع زلزله محسوب می‌شود.
منبع: فرارو
